آدرس پست الکترونيک [email protected]









آدينه، 1 آذر ماه 1392 = 22-11 2013

نفت و رابطه ملت و دولت - شاهین فاطمی

آن خوشباورانی که در بهمن پنجاه و هفت در خیابانها ریختند خواهان چه بودند؟ این پرسشی است که هرکس بر مبنای اعتقادات سیاسی خود پاسخی برای آن دارد. در مورد سه خواسته معروف آن انقلاب اختلاف نظر عمیق وجود دارد.

در مورد آزادی و استقلال بحث زیادی نمیشود و صرف نظر از تفسیرو تعبیر‌های گوناگون از معانی‌ این دو شعار، کسی‌ منکر مطرح بودن آن‌ دو نیست. درمورد بخش سوم شعار، اسلامیست‌ها مدعی هستند که آن مضمون، یعنی‌ "جمهوری اسلامی،" از ابتدا مطرح بوده است اما این ادعا با واقعیت تباین دارد. حتی اگرشعار "آزادی، استقلال، جمهوری" در پاره ای از موارد مطرح شده باشد، صحبتی از پسوند اسلامی مسلما مطرح نبود. در هر صورت بررسی این مطلب نه هدف این نوشته است و نه در صلاحیت این نویسنده. آنچه مسلم است درمورد آزادی و استقلال، دو خواسته وشعار غیر قابل انکار " انقلاب " شکی درمیان نبود. ولی آیا آزادی می تواند ثمره یک شورش باشد؟

هر طغیانی اگرچه ممکن است به سرنگونی یک دیکتاتوری منجر شوداما الزاماً برچیده شدن یک نظام استبدادی به معنای استقرار دموکراسی، حقوق بشر و آزادی سیاسی نیست. تاریخ نشان داده است که در پی طغیان های سیاسی، از انقلاب فرانسه گرفته تا انقلاب بلشویکی در روسیه و سپس آنچه در کوبا گذشت و سرانجام انقلاب اسلامی در ایران؛ در تمام این موارد آنچه جایگزین نظام پیشین شده الزاماٌ دموکراسی نبوده است. در فرانسه پس از دوران ترور ناپلئون به عنوان یک دیکتاتور به قدرت رسید و در روسیه رژیم مخوف استالینی، در کوبا رژیم فیدل کاسترو و سرانجام در ایران جانیان حزب اللهی نتیجه انقلاب شکوهمند بودند. در پی این چنین تاریخچه ای نه چندان درخشان ن انقلاب ها و طغیان های قرن گذشته است که انسان نمی تواند به آنچه امروز در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به وقوع می پیوندد چندان خوش بین و امیدوار باشد. اما از سوی دیگر شاید اندکی زود باشد که در این باره قضاوت کنیم. چوئن لای در پاسخ به پرسشی درباره انقلاب فرانسه گفته بود: هنوز برای قضاوت زود است! ما نیز بحث مفصل تر در این باره را به فرصتی بهتر و بیشتر موکول می کنیم.

اما آنچه در مورد کشورهای این منطقه در خور بررسی و تفسیر و تحلیل است ماهیت نظام های حاکم و بررسی وجوه مشترک آنها است. آیا این یک تصادف ساده است که در کشورهای خاورمیانه منابع سرشار نفت و نظام های استبدادی درعین حال فاسد، همزادند و پا به پای هم هرچه بر درآمدهای نفتی این کشور افزوده می شود حاکمان بر میزان فشار بر ملت های خود می افزایند؟ در برخورد نخست چنین به نظر می رسد که برخوردار بودن از موهبت منابع نفت و استفاده از درآمد حاصل از فروش آن نه تنها موجب تکوین و تکامل دموکراسی در این کشورها نشده ، بلکه درآمد نفت وسیله ایست در خدمت استبداد و فساد. ایران و دیگر کشورهای همسایه بهترین نشانه های این واقعیت هستند. در حقیقت باید گفت بر خلاف کشور هایی که به دموکراسی پیش از کشف نفت رسیده اند، همانند ایالات متحده آمریکا ، بریتانیا و نروژ، در کشورهای مورد بحث ما درآمد نفت در سیر تحول دموکراسی اثری منفی به جای گذاشته است. در این مورد نمونه ها و مدارک زیادی موجود است.

یکی از بنیادی ترین مطالعات علمی در این زمینه توسط پرفسور مایکل رایس از دانشگاهUCLAانجام شده است. وی به استناد آمار یکصد و ده کشور، میان سال های هزار نهصد و هفتاد و یک و هزار و نهصد و نود وهفت، با استفاده از شیوه های اکنومتریکس و با دقت علمی کامل به این نتیجه رسیده است که در آمد نفت در این کشورها مانع اساسی توسعه و پیشرفت دموکراسی بوده است. وی معتقد است دولت های این کشور ها در طی پنجاه سال گذشته با درآمد ناشی از فروش نفت و دیگر منابع طبیعی، از سوئی حمایت و پشتیبانی می خرند و از سوئی از این درآمد برای سرکوب مردم استفاده می کنند. در پاره ای موارد به مردم امتیاز می دهند و از آنان طلب مالیات نمی کنند و یا آنقدر سطح مالیات را پایین نگه میدارند که وقتی مردم از مزیت های زیاد برخوردار شوند، در ازای عدم پرداخت مالیات از رهبران کشورهای خود انتظار پاسخگوئی نداشته باشند. وی معتقد است در این کشورها پول نفت بیشتر به گروه های هوادار حاکمان می رسد و چون حجم پول بالاست رقابت حریصانه برای دستیابی به این پول بیشتر و بیشتر می شود و این حرص و ولع به اشتغال ذهنی طبقات اجتماعی مبدل می گردد. در کشور های کوچکتر حاشیه خلیج فارس، تنها فعالیت اقتصادی مردم بومی این مناطق گرفتن پول نفت از حاکمان است و در کشورهای بزرگتر مانند ایران و روسیه، به دلیل بالا بودن شمار جمعیت چنین فرمولی کارساز نیست. اما رقابت برای گرفتن سهم بیشتری از درآمد نفت باعث می شود که بسیاری از افراد خلاق و مولد به دولت وابسته شوند و همین وابستگی مانع توسعه نیروهای خواهان تغییر میشود.


رابطه درآمد نفت و دیکتاتوری

ثروت نفتی ابزار وساختار امنیتی را در اختیار رژیم های خودکامه قرار می دهد تا مخالفان خود را سرکوب کنند. برای نمونه در ونزوئلا، روسیه و ایران، زمانی که قیمت نفت بالا است فشار بر مطبوعات آزاد، جامعه مدنی و مخالفان بیشتر می شود، رژیم ها از پاسخگویی و شفافیت معاف می شوند و کسی نمی پرسد که پول نفت چگونه مصرف می شود. تاریخ نشان داده است که این گونه رژیم های خوکامه چگونه در زمان هایی که قیمت نفت سقوط می کند آسیب پذیرتر می شوند.

توماس فریدمن، مفسر معروف روزنامه نیویورک تایمز، در این مورد مطالعه ای انجام داده و حتی توانسته است پاره ای از تحولات جمهوری اسلامی را در ایران با تغییرات بهای نفت مرتبط نشان دهد. در نمودار و جدولی که او در مقاله خود در نشریه Foreign Affairs به چاپ رسانده است نشان دهد زمانی که بهای هر بشکه نفت به حدود شانزده دلار رسید آقای خاتمی صحبت از گفت و گوی تمدن ها کرد و زمانی که قیمت به بشکه ای صد و پنجاه دلار رسید، احمدی نژاد نه تنها ملت ایران را خس و خاشاک خواند، بلکه خواستار محو اسرائیل از نقشه جغرافیایی جهان شد! این ارتباط تنگاتنگ میان بهای نفت ورفتار نظام های دیکتاتوری، آنچنان مرتبط به نظر می رسد که پاره ای از مفسران می توانند با استفاده از ارتباط مستقیم این دو عامل، سیاست های این نوع دولت ها را پیش گوئی کنند.


موارد سوءاستفاده از درآمد نفت

معمولاً سه مورد برای سوء استفاده از درآمد نفت مورد توجه تحلیل گران قرار گرفته است. از آنجا که استفاده از درآمد استیجاری ، یعنی در آمدی که بر مبنای فعالیت اقتصادی انجام نشده، در واقع پول مفت یا ( Rentier Income)است که به دست حکومت ها می رسد و باعث می شود این حکومت ها خود را وابسته و مسئول و خدمتگزار مردم نشناسند. چون مردم مالیات نمی پردازند این دولت است که با در دست داشتن درآمد نفت می تواند به هر نحوی که بخواهد این در آمد را بین مردم تقسیم کند. در نتیجه رابطه طبیعی میان ملت و دولت جا به جا می شود، یعنی به جای اینکه دولت گماشته و حقوق بگیر ملت باشد، این ملت است که دستش در برابر حکومت دراز است و حکومت به هر نحوی که بخواهد از این وابستگی سوءاستفاده می کند. این نوع درآمد ها نه تنها به توسعه دموکراسی کمکی نمی کند، بلکه بر عکس شالوده روابط دموکراتیک جوامع را مختل و متلاشی می کند. کشور هایی که برخوردار از این نوع درآمد هستند به نوعی دچار نقصان دموکراتیک(Democratic Deficit )می شوند.

آثار و نتایج این نقصان را حداقل در سه جهت می توان خاطر نشان کرد. نخستین عامل موثر همان مساله مالیات است. ارتباط مالیات و دموکراسی یعنی پاسخگو بودن دولت در برابر مردم. زمانی که مردم مالیات می پردازند از دولت می خواهند در برابر آنها پاسخگو باشد. بدون این رابطه نتیجه ای جزپیدایش دولت های خودسر و مستبد نخواهد بود. دومین عامل منفی و تاثیر ناگوار درآمد نفت در دست دولت ها، امکان به مصرف رساندن آن به صورت دوست یابی و دسته بندی است. یعنی زمانی که چنین درآمدی در اختیار دولت است، همیشه جمعی مگس وار در پیرامون شیرینی گرد خواهند آمد و این رابطه باعث دسته بندی و خرید رابطه سیاسی می شود. هر کس بیشتر در برار قدرت حاکم ابراز بندگی و کرنش کند، از سهم بیشتری برخوردار خواهد شد. از دو عامل یاد شده خطرناک تر ایجاد قدرت سرکوب بلا منازع در دست حکومت است. حکومتی که در برابر ملت پاسخگو نیست و در آمدش مستقل از ملت است، در برابر هر نوع اظهار نظر مخالف از شیوه سرکوب استفاره خواهد کرد.


رابطه معکوس درآمد نفت و دمکراسی

جفری ساکس استاد دانشگاه هاروارد در این مورد مقالات بسیاری نوشته است که می تواند درونمای بهتری از شباهت رفتار حکومت های رانت خوار در سراسر خاورمیانه را نشان دهد. جدا از مباحث نظری یاد شده، یک شاهد دیگر هم برای اثبات رابطه منفی دموکراسی و در آمد نفت، مطالعه ای است که اخیراً از طرف مجله اکونومیست لندن با استفاده از منابع مستقل بین المللی انجام گرفته است. در جدول دموکراسی که از طرف موسسه بین المللی همه ساله منتشر می شود، مشاهده می کنیم که نه تنها تمام این کشور ها به استثنای چند کشور مانند قطر و امارات متحده عربی در مراحل بسیار انتهائی رده بندی دموکراسی قرار دارند بلکه میزان فساد هم در این کشور ها بسیار بالا است. تازمانیکه درکشورهای خاورمیانه مالکیت ودر آمد نفت در دست حکومت است هرگونه تلاشی برای استقراردمکراسی وگسترش اقتصاد آزاد بی نتیجه خواهد بود.

پاریس: 22نوامبر201



Translate by Google: English | Français | Deutsch | Español
به اشتراک بگذارید: