گفتگو با مسعود تجریشی، مدیر دفتر برنامه ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه

انتخاب خبر: درياچه اروميه به‌عنوان بزرگترين درياچه داخلي ايران و از مهم‌ترين و با ارزش‌ترين اكوسيستم‌هاي آبي ايران و جهان به شمار مي‌آيد.

اكوسيستم اين درياچه نمونه‌اي شاخص از يك حوضه آبريز بسته است که كليه رواناب‌هاي جاري در رودخانه‌هاي حوضه به آن تخليه مي‌گردد. همچنين اكوسيستم فعال آن شامل درياچه و حوضه آبريز آن است. در نتيجه مرز حوضه آبريز درياچه اروميه، مرز دقيقي را براي مديريت عوامل مؤثر بر درياچه و زيستگاه‌هاي مهم در حوضه به‌وجود آورده است.

با توجه به قرارگيري درياچه اروميه در يك حوضه آبريز بسته، تنها عوامل بارش مستقيم و رواناب ورودي از آبراهه‌ها و رودخانه‌ها به عنوان منابع آب ورودي به درياچه و تبخير به عنوان خروجي از درياچه به حساب مي‌آيد.

لذا كاهش مستمر حجم آب درياچه در اثر تبخير و عدم ورود منابع آب كافي به درياچه به‌منظور جبران و حفظ تعادل آبي آن به عنوان عامل اصلي خشكي درياچه تلقي مي‌گردد.

تداوم وضعيت خشكي درياچه اروميه و تعهد و توجه ويژه دولت به حل اين بحران ملي زيست‌محيطي، تصويب تشكيل "كارگروه نجات درياچه اروميه"در اولين جلسه هيأت محترم وزيران در تاريخ 27/05/1392 را در پي داشت.

پيرو تشكيل كارگروه مذكور با مسئوليت وزارت نيرو، برگزاري جلسات مختلف فني- تخصصي و همچنين جلسات متعدد كارگروه و برگزاري نشست تخصصي "هم‌انديشي در خصوص راهكارهاي اجرايي نجات درياچه اروميه" در تاريخ 4/07/1392 در دانشگاه تهران،در نهايت منجر به تصويب 19 طرح اولويت‌دار جهت نجات درياچه اروميه گرديد.

با توجه به شرايط حاد درياچه اروميه و به‌منظور تمركز و تسريع در روند احياي درياچه اروميه، پيشنهاد ايجاد كارگروه ملي نجات درياچه اروميه به رياست رئيس‌جمهور يا نماينده ويژه ايشان با اختيارات اصل 138 قانون اساسي در جلسه مورخه 16/07/1392 كارگروه نجات درياچه اروميه به تصويب رسيد. همچنين مقرر گرديد مدير هماهنگي و اجرائي احياي درياچه اروميه (مجري طرح) كه با حكم رئيس جمهور منصوب مي‌شود زير نظر ستاد و با اختيارات اصل 127 قانون اساسي، مسئوليت هماهنگي، راهبري، اجرا و پايش برنامه‌هاي مصوب ستاد براي احياي درياچه اروميه را عهده‌دار شود.

پيرو مصوبات مذكور، در جلسه مورخ 2/11/1392 هيأت محترم وزيران، مصوب گرديد كه رياست كارگروه بر عهده معاون اول محترم رئيس‌جمهور بوده و جناب آقاي دكتر عيسي كلانتري به‌عنوان دبيركارگروه و مدير اجرايي احياي درياچه اروميه تعيين گرديدند. پيرو اين مصوبه، ستاد احياي درياچه اروميه(دبيرخانه كارگروه ملي نجات درياچه اروميه) به صورت رسمي اقدامات و فعاليت‌هاي خود را با اتخاذ رويكردهاي ذيل شروع نمود.

و اما برای شناخت بهتر و دقيق ابعاد بحران درياچه اروميه خبرنگار انتخاب خبر پای صحبت های دکتر مسعود تجریشی، مدیر دفتر تلفیق و برنامه ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه نشست.

تهدیدات عمده ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه چیست؟
دریاچه ارومیه با وسعت حدود 5 کیلومتر مربع در شمال غرب ايران قرار دارد. کف دریاچه از نمک پوشانده شده است و اگر آب بر روی آن نباشد کف دریاچه خشک می شود و می تواند به یک کانون بالقوه تولید غبار نمکی تبدیل شود.

عمده غبارهای داخل کشور از ریزگردها یا خاک تشکیل شده است. کف دریاچه ارومیه هم پوشیده از خاک و عمدتاً نمک است. بیش از ده میلیارد تن نمک در کف دریاچه وجود دارد. در حاشیه این دریاچه حدود 5 میلیون نفر زندگی می کنند. در داخل کشور چنین پهنه ای وجود ندارد که این تعداد انسان در مجاورت آن زندگی کنند. پس خشکی دریاچه ارومیه می تواند مشکلاتی برای جمعیت اطراف خود ایجاد کند.

درختکاری و کشاورزی هم در منطقه دریاچه ارومیه وجود دارد. میزان کشاورزی و باغداری در منطقه نسبت به سایر مناطق کشور قابل توجه است. بنابراین خشک شدن دریاچه می masudtajrishiتواند کشاورزی و باغداری موجود را هم با خطراتی مواجه سازد.

احیای دریاچه ارومیه مطالبه مردم است. مطالبات مردم در زمان سفر آقای روحانی به آذربایجان غربی همواره مطرح بوده است. احیای این دریاچه حتی دغدغه نظام است. در دولت قبلی نیز کارگروهی برای احیای دریاچه تشکیل شد که متأسفانه هیچ اقدام عملی در رابطه با مصوبات آن کارگروه انجام نگرفت.

کارگروه جدید احیای دریاچه ارومیه با روی کار آمدن دولت آقای روحانی در سال 1392 تشکیل شد و کاهش مصرف آب، افزایش بهره وری و ورود آب به داخل دریاچه از جمله اهداف آن بود.

البته دریاچه ارومیه در دولت قبل نیز در اولویت کاری قرار داشت، چراکه این دریاچه هم به عنوان یک دریاچه بین المللی ثبت شده و هم به عنوان منبع آب جمعیتی بالغ بر 5 میلیون نفر مطرح بوده است.

خشکی دریاچه ارومیه بر مشکلات حوضه آبریز دریاچه می افزاید. با خشک شدن دریاچه، خاک کف دریاچه به صورت غبار وارد هوای محیط اطراف می شود و به اطراف پخش می شود. در این صورت، گرد و غبار حاوی نمک به اطراف سرازیر شده و باعث از بین رفتن زمین های کشاورزی، بروز مشکلات بهداشتی برای مردم و همچنین بروز مشکلات زیست محیطی می شود. پس باید توجه جدی نسبت به این دریاچه به عمل آید.

اما مسئله اصلي اين است كه چه علل و عواملي منجر به عدم جريان آب كافي به درياچه و همچنين افزايش ميزان تبخير از سطح آن گرديده و شرايط كنوني را براي درياچه رقم زده است؟
خشکی دریاچه ارومیه ناشی از سه علت اصلی است؛ این سه علت دست به دست هم دادند و دریاچه را خشکاندند.

علت اصلی و نخست خشکی دریاچه ارومیه برداشت های بیش از حد از منابع تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه بود. در سال 1357 یعنی ابتدای انقلاب اسلامی 300 هزار هکتار اراضی کشت آبی در حوضه آبریز دریاچه وجود داشت، اما امروز اراضی کشت آبی به 500 هکتار افزایش پیدا کرده است.

به عبارتی هرسال حداقل 2 میلیارد مترمکعب از منابع تجدیدپذیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه آب بیشتری برداشت شده است. بخشی از این افزایش برداشت ها مربوط به کشاورزان بوده که از آب های سطحی برداشت کرده اند. بخشی از برداشت ها نیز از طریق سد سازی ها صورت گرفته است با انجام سدسازی ها، آب به هنگام در اختیار کشاورزان قرار داده شد و این امر باعث شد که سالی 2 میلیارد متر مکعب آب کمتری وارد دریاچه شود؛ یعنی طی 25 سال اخیر 50 میلیارد مترمکعب آب ورودی به دریاچه ارومیه کاهش یافته است.

عامل دوم خشکی دریاچه ارومیه، بارندگی ها بوده است. طی دو دهه اخیر مقدار بارندگی های کشورمان حدود 18 درصد نسبت به دهه گذشته کاهش پیدا کرد. به عبارتی؛ آب تجدیدپذیر حوضه دریاچه ارومیه که حدود 8.7 میلیارد مرمکعب در سال بوده است به 7 میلیارد مترمکعب کاهش پیدا کرده است. سپس در طی 20 سال اخیر، هر ساله 1.7 میلیارد مترمکعب آب کمتری به سمت دریاچه سرازیر شده است؛ یعنی حدود 34 میلیارد مترمکعب آب کمتر وارد دریاچه شده است. این دو عامل اخیر همزمان باعث شدند که دریاچه به شرایط امروز دچار شود.

عامل سوم خشکی دریاچه ارومیه نیز توسعه بی رویه کشت آبی با الگوهای نامناسب در داخل حوضه آبریز بوده است، که تغییرات یا نوسانات اقلیمی هم در این زمینه تأثیرگذار بوده است.

اکنون که چندین سال از تشکیل ستاد حیای دریاچه ارومیه می گذرد، این دریاچه چقدر احیا شده است؟ آیا شما تأیید می کنید که ارتفاع آب دریاچه افزایش یافته است؟
حدود 5 ماه روی برنامه احیای دریاچه ارومیه کار تخصصی انجام گرفت. طبق این برنامه؛ کارگروهی برای احیای دریاچه تشکیل شد، اقدامات قبلی کارگروه بررسی و آسیب شناسی گردید و تجربه های بین المللی نیز مدنظر قرار گرفت.

نظرات حدود 750 نفر از کارشناسان داخل کشور به این کارگروه ارسال شد و جمع بندی این بود که دریاچه حتماً باید در سه سال اول تشکیل کارگروه دریاچه ارومیه تثبیت شود.
در طی 20 سال از سال 1374 تا سال 1393 نزدیک به 8 متر از دریاچه ارومیه از دست رفته است؛ یعنی 40 سانتی متر در هر سال. کارشناسان به ستاد دریاچه ارومیه اعلام کردند که اگر ظرف 3 سال دریاچه تثبیت نشود و ستاد احیا مانع افت بیشتر تراز آب دریاچه نشود هیچگاه نمی توان انتظار داشت که دریاچه احیا شود.

بنابراین ستاد احیای دریاچه ارومیه توانست طبق برنامه در ماه شهریور منتهی به سال 1395 که سال آبی 1395- 1394 دریاچه را در شرایط تثبیت قرار دهد. امروز دریاچه ارومیه از لحاظ تثبیت در شرایط احیا قرار دارد. نکته ای که وجود دارد این است که بارش سال گذشته یعنی 1394-1393 نسبت به 1395-1394، 2 درصد بیشتر بوده است. این دو درصد نمی تواند حدود 40 سانتی متر از آب دریاچه را افزایش دهد.

اقداماتی که ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام داده است عمدتاً شامل اتصال رودخانه زرینه رود به سیمینه رود، ممانعت از برداشت های غیرمجاز آب و رهاسازی های آب از سدهای اصلی حوضه به سمت دریاچه بوده است. همچنین لایروبی های صورت گرفته در داخل رودخانه ها در جنوب، شرق و غرب حوضه آبریز دریاچه موجب شد تا آب مستقیماً به پیکره اصلی دریاچه وارد شود. بنابراین باران مطمئناً علت تثبیت دریاچه ارومیه نمی باشد بلکه امروز اقدامات اجرایی ستاد احیای دریاچه ارومیه اثر خود را در افزایش تراز دریاچه ارومیه نشان می دهد.

اکنون ستاد احیای دریاچه ارومیه با چه مشکلاتی و مسائلی از حیث احیای این دریاچه روبرو است؟
احیای دریاچه نیاز به یک اراده و تصمیم جدی داشته است که خوشبختانه وقتی آقای روحانی به ریاست جمهوری برگزیده شدند این اراده و تصمیم بوجود آمد. احیای دریاچه ارومیه همچنین نیازمند وجود یک برنامه بوده است که در این خصوص، برنامه ده ساله ارائه گردیده و برنامه توسط هیئت محترم وزیران تأیید شده است.

البته امروز احیای دریاچه ارومیه نیازمند کمک و همکاری دستگاه های اجرایی است. امسال البته دستگاه های اجرایی مصر به همکاری درخصوص احیای دریاچه ارومیه هستند. حتی امروز خواست خود مردم احیای دریاچه ارومیه است. اکنون مردم به نسبت 4 سال گذشته بیشتر احساس کرده اند که گرد و غبار تولید شده و پخش شده در محیط می تواند درختان آنها را نابود کند. مردم حوضه ابریز دریاچه ارومیه به خوبی دریافته اند که با پخش گرد و غبارهای نمکی از کف دریاچه خاک زمین های آن ها شور می شود. حتی امروز کشاورزی در منطقه در حال نابودی است و آب زمین های اطراف دریاچه شور گردیده است. اکنون خود مردم متوجه شده اند که حیات آینده شان وابسته به وجود دریاچه ارومیه است. بنابراین امروز مردم نیز همراه و یاور ستاد احیای دریاچه ارومیه هستند.

تنها عاملی که امروز احیای دریاچه ارومیه را با دشواری مواجه نموده منابع مالی است. اعتباراتی برای احیای دریاچه مورد نیاز است و در این راستا دولت باید کمک کند و اعتبارات را به هنگام در اختیار ستاد احیای دریاچه ارومیه گذارد.

با اینکه چندین ماه از تصمیم دولت برای احیای دریاچه ارومیه می گذرد اما هنوز منابع مالی از طریق دستگاه های اجرایی برای پروژه های احیای دریاچه ارومیه تخصیص پیدا نکرده است. اگر اختصاص اعتبارات مالی یک سال به تعویض افتد احیای دریاچه ارومیه نیز یکسال به تعویق می افتد. برخی فعالیت ها مانند آبیاری و کاشت گیاهان برای ممانعت از پراکنده شدن گرد و غبار کف دریاچه، انجام گشت های بازرسی برای جلوگیری از برداشت های غیرمجاز از دو سال گذشته آغاز گشته اند. آنچه مسلم است؛ انجام چنین اقداماتی مستلزم تخصیص اعتبارات لازم است. امروز ستاد احیای دریاچه ارومیه درخصوص تأمین و پرداخت هزینه های اقدامات انجام شده با مشکلات زیادی رو به رو است. بیشترین ضربه از این ناحیه به ستاد احیای دریاچه ارومیه وارد می شود و همین مسئله می تواند شرایط احیای دریاچه را با مشکلات جدی مواجه سازد.

می توان در داخل کشور مطرح نمود مثلاً احداث جاده ای یک سال به تعویق افتد. اما مسائلی که مرتبط با سلامت مردم و اکوسیستم سرزمین هستند پروژه هایی نیستند که بنا باشد در اولویت های چندم قرار گیرند. همینکه دولت آقای روحانی پروژه احیای دریاچه ارومیه را اولویت اول خود قرار داده است نشان دهنده اهتمام ویژه دولت برای احیای اکوسیستم های سرزمین ایران و ممانعت از نابودی تالاب ها، دریاچه ها و رودخانه ها است.

بنابراین اگر پروژه احیای دریاچه ارومیه با موفقیت اجرا نشود یا با شکست مواجه شود مطمئناً نمی توان زیاد امیدوار بود تا اکوسیستم های دیگری هم که در خطر هستند احیا شوند. حتی خیلی نمی توان یقین داشت که اکوسیستم های در شرف نابودی سرزمین ایران طی سالیان آینده در شرایط مطلوب و پایداری برای مردم و کشور قرار گیرند.