غارهای باستانی ایران در خفا و به‌دور از چشم متخصصان پارینه‌سنگی می‌میرند. وضعیت‌ این محوطه‌ها وقتی به‌ اوج بحران می‌رسد که دامداران با گله‌های خود در بخشی از فصول سال در این غارها اسکان می‌گیرند. این اتفاق اما زمانی خطرناک‌تر می‌شود که باستان‌شناسان غیرمتخصص به‌گمانه‌زنی محوطه می‌روند و با مته‌ الکتریکی ظرف یک ساعت ترانشه‌ای به‌عمق سه‌متر ایجاد می‌کنند!

خبرگزاری میراث‌فرهنگی ـ گروه میراث‌فرهنگی ـ غارهای باستانی‌ ایران از مهمترین محوطه‌های ارزشمند دوره پیش از تاریخ محسوب می‌شوند که هم‌اکنون در ایران به‌دور از چشم متخصصان دوره پارینه‌سنگی مورد تهدید قرار گرفته‌اند. از بین‌رفتن مواد فرهنگی غارها به‌دنبال سکونت دامداران، بهره‌برداری معادن و حفاری‌ باستان‌شناسانی که از تخصص کافی در دوره‌ پارینه‌سنگی برخوردار نیستند هم‌اکنون تبدیل به مهمترین معضل محوطه‌های غاری ایران شده است.

«حامد وحدتی‌نسب»، باستان‌شناس و متخصص دوره پارینه‌سنگی در این رابطه می‌گوید: «بحث‌ حفاظت از محوطه‌های غاری در کشورهایی که پیشینه و تاریخ باشکوهی دارند بسیار با اهمیت است. اما نکته جالب اینجاست که باستان‌شناسان این کشورها که شامل ایتالیا، مصر، ایران و غیره.. می‌شوند به‌ دوره‌های تاریخی بیشتر توجه می‌کنند و معمولا دوره پیش از تاریخ و پارینه‌سنگی مهجور می‌ماند.

به‌گفته این باستان‌شناس، مهمترین اقدامی که در محوطه‌های پارینه‌سنگی قبل از هر فعالیتی باید انجام گیرد، مباحث مربوط به حفاظت از محوطه می‌شود. حفاظتی که برخلاف نظر برخی از باستان‌شناسان به‌عهده دولت، سازمان متولی نیست و جزو مسئولیت‌های کاوشگر به‌شمار می‌رود.

وحدتی‌نسب می‌گوید: «اینکه باستان‌شناس تا چه حد قادر است حافظ محوطه‌‌ باستانی باشد موضوعی است که در پروتکل‌های جهانی بسیار مورد تاکید قرار گرفته است. در این پروتکل‌ها آمده است، باستان‌شناسان پیش از حفاری، لازم است که طرح مدونی از نوع و چگونگی حفاظت از محوطه ارائه دهند.

این باستان‌شناس و متخصص دوره پارینه سنگی اما به غارهای باستانی گیلان اشاره می‌کند که نه‌تنها توسط عوامل انسانی مختلف تخریب می‌شوند که برخی از باستان‌شناسان، بدون آنکه طرحی از حفاظت در نظر داشته و از تخصص کافی در حوزه پارینه‌سنگی برخوردار باشند، به‌صورت ناآگاهانه به تخریب محوطه‌های غاری می‌پردازند.

او می‌گوید: «سالها قبل در اولین فصلی که هیات ایران و کره به‌صورت مشترک روی غار یارشلمان گیلان فعالیت می‌کردند، محوطه مذکور ظرف یک‌ساعت با موتور برق و مته الکتریکی کاوش و ترانشه‌ای 2*2 با عمق 3 متر بر دهانه غار ایجاد شد. ترانشه‌ای که در غار کمیشان ظرف 40 روز با دقت و حساسیت خاص انجام گرفت.

به‌گفته وحدتی‌نسب، شیوه بررسی و کاوش و گمانه‌زنی در دوره‌ پارینه‌سنگی با روش‌های باستان‌شناسان دوره‌های تاریخی در بکارگیری تکنیک‌ها و نحوه ثبت و ضبط داده‌ها کاملا متفاوت است. چنانچه برخی باستان‌شناسان تصور می‌کنند که با همان روش و متدولوژی می‌توانند در محوطه‌های غاری فعالیت کنند. این درحالی است که در بررسی غار‌شناسی اولین مرحله مطالعات دقیق زمین‌شناسی است و پس از آن بررسی و مطالعه محوطه‌ و یافته‌های سطحی است.

این متخصص دوره پارینه‌سنگی همچنین به فئودالیسمی که در استان‌ها رایج شده اشاره می‌کند و می‌گوید: باستان‌شناسان بومی استان درحالی زمینه‌ فعالیت‌های خود را در شهرستان‌ها محدود کرده‌اند که برخی از آن‌ها تاکید دارند که جز باستان‌شناس بومی فرد دیگری حق ندارد به محوطه‌های استان نزدیک شود این درحالی است که افرادی که به‌صورت تخصصی روی غارهای باستانی کار می‌کنند بسیار محدود است و اگر قرار باشد صرفا باستان‌شناس بومی بر این محوطه‌ها فعالیت کند لطمات جدی متوجه این سایت‌ها می‌شود.

بودجه حفاظت در اولویت
در تمام دنیا در تدوین طرح بودجه، ردیف بودجه‌ای جداگانه برای حفاظت از آثار و بناهای تاریخی در نظر گرفته شده است. آنطور که باستان‌شناسان ایرانی می‌گویند بودجه‌ای مناسب برای حفاظت هم‌اکنون مهمترین مسئله برای حفظ سایت‌ها و محوطه‌های تاریخی محسوب می‌شود.

وحدتی‌نسب می‌گوید: حفاظت جزو اولین اقدام کاوشگران به‌شمار می‌رود. چنانچه هیات‌های باستان‌شناسی وقتی سراغ محوطه‌ای می‌روند توجه عموم و افراد محلی را ده‌ها برابر جلب می‌کنند. همین موضوع سبب می‌شود که غارت‌ها و حفاری‌های غیرمجاز پس از ترک‌ باستان‌شناسان از محوطه بیشتر شود.

تخریبی که ‌به‌گفته این باستان‌شناس، در جیرفت، تپه ازبکی، تپه‌های ابراهیم‌ آباد و چهاربنه دشت قزوین به بالاترین حد ممکن رسید و مهمترین محوطه‌های باستانی ایران را به‌شدت مورد تهدید قرار داد.

درحال‌حاضر حفاظت‌های ملموس و غیرملموس در محوطه‌های باستانی پیش از فعالیت‌های باستان‌شناسی موضوعی است که باید بیش‌ از پیش مورد توجه قرار بگیرد. وحدتی‌نسب تاکید می‌کند: مسدود کردن محوطه‌های غاری با میله‌‌های آهنی سبب می‌شود که دسترسی به غار امکانپذیر نباشد. نصب حفاظ‌های آهنی پس از اقدامات باستان‌شناسی در غار کمیشان باعث شد که از سال 88 به این غار آسیبی وارد نشود.

اما به‌گفته این باستان‌شناس صرفا نصب حفاظ‌های آهنی، دوربین مدار بسته و یگان حفاظت کافی نیست، حفاظت بخش ناملموس هم دارد که این قسمت اتفاقا نقش کلیدی در حفظ محوطه‌های باستانی ایفا می‌کند. در کشوری که افسانه گنجینه‌ها در آن بسیار پررنگ است صحبت و توجیه کردن با افراد محلی می‌تواند بسیار سازنده و راهگشا باشد.

یکی از نمونه‌های موفقیت‌آمیز این اقدام باز هم به غار کمیشان برمی‌گردد، آنطور که وحدتی‌نسب می‌گوید: «پس از صحبت‌ها و جلسات‌ مختلفی که با اهالی محل گذاشته شد آن‌ها کاملا متوجه شدند که در غار کمیشان به‌جای گنج، ظروف سفالی، خرده‌ استخوان و ابزارهای سنگی وجود دارد که برای مطالعات باستان‌شناسی اهمیت دارد. این جلسات تا جایی ادامه پیدا کرد که پس از گذشت سالها هنوز هم کوچکترین اتفاقی برای محوطه می‌افتد این مردم محلی هستند که باستان‌شناس محوطه را مطلع می‌کنند.»

هم‌اکنون بحث‌ حفاظت از محوطه‌های تاریخی و پیش از تاریخ و پارینه‌سنگی از اهمیت جدی برخوردار است. باستان‌شناسان معتقدند بیش از هر اقدامی لازم است در وهله اول به حفاظت از محوطه‌های پرداخت.