پرواز ۲۴ ميليارد دلاری چكهای برگشتی در اقتصاد ايران

خبرآنلاین: طی یازده ماه نخست سال 90 بالغ بر 24 میلیارد دلار چک بانکی برگشت خورد.علی پاکزاد: «آقا نمی گیرم، اصلا سودش رو نمی خوام، به دردسرش نمی ارزه، آقا...، نه عزیزم من به شما جسارت نمی کنم، الان مدتهاست قبول نمی کنیم، ....می دونم؛ معرف شما، هم معتبره هم حق به گردن ما داره، ولی نمی تونم قبول کنم؛ ...خواهش می کنم، خداببخشه ، خداحافظ»، گوشی و که گذاشت انگار سر درد دلش باز شده باشه گفت: « به خدا عایدی این حجره کمتر از اجاره شه، اگه پا می داد سر ضرب جمع می کردم، هرچی جنس می فروشیم میشه این کاغذ پاره ها»، به چکهای رنگ و وارنگی اشاره می کرد که جلوش روی میز چیده بود؛ دستش رو هوا وار رفت و افتاد رو میز، چند لحظه ای ساکت شد و با صدای آروم تری ادامه داد: « فلانی می آد، پشتش قرصه، از صدتا جا سفارش شده، جنس رو میگیره، چک و میده، یک ماهه، میری پولت تو بگیری، می بینی خالیه، خودش چی...، آب شده رفته زیر زمین، ما می مونیم و سر بی کلاه، برای همینه خیلی وقته چک قبول نمی کنم، سری که درد نمی کنه رو که دستمال نمی بندن، اصلا سودش رو نخواستم، از صبح تا حالا چند تا معامله رو همین جوری به هم زدم...، البته میشه شرخر گرفت، نقدش کرد، ولی من اهلش نیستم...»؛ انگار تمومی نداشت همین جور می گفت، بنده خدا از دوستان قدیمی بود و آشنای مرحوم ابوی ، از کاسب های اسم و رسم دار؛ ولی تو این چند ساله، بالا و پایین بازار زمین گیرش کرده بود، اون روز هم از اتفاق گذرم افتاده بود به نزدیک حجره اش تو بازار، شنیده بودم کمی کسالت داشته برای حال و احوال بهش سر زدم و همانطور که گفتم شاهد اوضاع کاسبیش بودم.

اما این قصه درد مشترک خیلی هاست، خیلی از فعالین بازار و تولید کننده ها در سالهای اخیر دچار این مشکل بوده اند، ریسک فعالیت های اقتصادی افزایش پیدا کرده؛ نمود این اوضاع در رشد روز افزون چکهای برگشتی خودش را نشان می دهد، این وضعیت باعث افت مبادلات هم شده، یعنی رقم واقعی مبادلات اقتصادی کاهش پیدا کرده و چک های برگشتی افزایش.

آمارهای بانک مرکزی
بانک مرکزی مرجع رسمی است که به صورت ماهانه آمار مبادلات چک را در منتشر می کند، هرچند در متن این گزارش تذکر داده شده که در آمار چکهای برگشتی تعداد و مبلغ اسناد برگشت داده شده علاوه بر چک های برگشتی به علت عدم تکافوی موجودی شامل کلیه چک های برگشتی به عللی مانند تعطیلی ناخواسته شعب بانک ها، عدم رعایت اصول صدور چک توسط صادر کننده (مغایرت عدد، حروف، تاریخ، مبلغ و ...) عدم تطابق امضاء، مخدوش بودن چک، نقص ظهرنویسی و ... نیز هست، ولی بازهم وضعیت پیش امده را توجیه نمی کند، بالا رفتن تعداد چکهای برگشتی نمایانگر رشد ریسک مبادلات است و برای لمس این مشکل که ریشه در کمبود نقدینگی فعالین بازار دارد کافی است، شماهم سری به بازار بزنید؛ البته شاید بگید پس این همه اسکناسی که چاپ شده کجا رفته، نکته دقیقا همین جاست، کاهش ارزش پول ملی باعث شده حجم بالای اسکناس های چاپ شده در تورم و رشد قیمت ها هضم بشود.
آخرین گزارش بانک مرکزی از وضعیت چکهای برگشتی مربوط است به بهمن ماه سال 90، در این گزارش ذکر شده حجم چکهای برگشتی از نظر تعداد برگ به 12.5 درصد از کل اسناد مبادله شده رسیده، این حجم برگشتی خبر از چهارمین رکورد شکنی پیاپی چکهای برگشتی است، که از سال 87 آغاز شده و بدون وقفه ادامه پیدا کرده، البته حجم مبادلات هم افزایش قابل توجهی داشته ولی می بینیم برای نخستین بار در 11 ماهه سال 90، نرخ رشد چکهای برگشتی از میزان رشد کل چکهای مبادله شده بالاتر رفته ، مقایسه آمار یازده ماهه سال 90 با دوره مشابه در سال 89 نشان می دهد، در حالی که تعداد و ارزش چکهای مبادله شده به ترتیب 3.7 و 16.6 درصد رشد کرده، می بینیم تعداد و حجم چکهای برگشتی در این دوره به ترتیب 8.4 و 24.6 درصد بالا رفته است.

یک بازی ساده آماری با دلار
اما این روند بر اساس قیمت های جاری شکل گرفته است ولی اگر این ارقام با به دلار تبدیل کنیم یا به عبارت ساده تر حجم مبادلات را براساس نرخ بین المللی محاسبه می کنیم(یعنی مبنای محاسبه را به جای ارزش جاری به قیمتهای نسبی نزدیک کنیم)، به نکته قابل تاملی می رسیم، نکته ای که به خوبی گویای کاهش حجم واقعی مبادلات اقتصادی در کشور و به عبارت ساده تر بیانگر رکودی است که مسئولین اقتصادی بر آن صحه نمی گذارند.
براساس نرخ روز دلار طی یازده ماهه نخست سال 89 حجم چک های مبادله شده به رقمی معادل 531 میلیارد دلار می رسد و به همین ترتیب در این دوره معادل 24 میلیارد دلار چک هم برگشت خورده، اما در همین دوره طی سال 90 می بینیم حجم مبادلات با 5.7 درصد کاهش ارزش به 500 میلیارد رسیده است یعنی کاهشی معادل 30 میلیارد دلار و در مقابل می بینیم حجم چکهای برگشتی در همین دوره با حدود 200 میلیون دلار افزایش به رقمی معادل 24.2 میلیارد دلار رسیده که گویای رشد 0.8 درصدی چکهای برگشتی در زمان کاهش حجم کل مبادلات است، این وضعیت ناشی از رشد قیمت دلار و کاهش ارزش پول ملی است، شوکی معادل 30 میلیارد دلار در سطح مبادلات کلان اقتصاد و البته بخشی از این شوک در رشد قیمت محصولات در اقتصاد کشور قابل لمس بوده و هست.

شما بودید چه می کردید؟
در چنین وضعیتی اگر شما به جای آن کاسب محترمی بودید که شرح حالش را گفتم ، چه می کردید، دست از مبادله می کشیدیدو حجره را تعطیل می کردید؟ ، یا از قبول چک سر باز می زدید؟ یا با قبول ریسک چکهای برگشتی به فعالیت تان ادامه میداد؟، یا به دنبال راهی می رفتید که بتوانید از این آب گل آلود ماهی بگیرید، مثلا در ارز و سکه سرمایه گذاری می کردید البته با قبول ریسک این نوع سرمایه گذاری ها؟، شاید هم تن به نرخ سود 20.5 درصدی بانکی می دادید و به شرط عدم برداشت از حساب، پول خود را به یک حساب میان مدت و بلند مدت واریز می کردید تا ...؟
قبل از اینکه تصمیم بگیرید بد نیست یاد آوری کنم، براساس آمارهای بانک مرکزی در سال 84 از هر یکصد برگ چک مبادله شده کمتر از پنج برگ (معادل 4.9 برگ) برگشت می خورد، در یازده ماهه منتهی به بهمن سال 90 از هر100 برگ چک صادر شده نزدیک به 13 برگ (معادل 12.5 برگ) برگشت می خورد، ریسک مبادله و نرسیدن شما به پولتان سه برابر شده است.