غربت بايزيد بسطامی در آرامگاه خود

روزنامه شرق: شهر تاريخي بسطام در استان سمنان در گذشته از بلاد مهم ايالت قومس يا كومش بوده كه در قرن‌هاي متمادي، راه ارتباطي شرق و غرب از اين شهر مي‌گذشت. از آن تاريخ پرهيمنه و با ارزش حالا هفت بناي تاريخي زيبا برجا مانده است؛ آثاري كه به مجموعه بسطام شهره هستند؛ بقعه امامزاده محمد، آرامگاه بايزيد بسطامي، مسجد بايزيد، ايوان الجاتيو، مسجد جامع بسطام، مدرسه شاهرخيه، صومعه بايزيد، برج كاشانه و مسجد و منار سلجوقي. همه اين آثار در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده‌اند.
اين بناها از دوران ايلخانيان به اين سو برجاي مانده‌اند. با اين حال اما آن‌گونه كه خبرگزاري ميراث گزارش داده است ديواره‌هاي اين بناي آجري و زيبا هر ساله در مناسبت‏هاي مختلف مذهبي و ديني از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهاي مناسبتي پوشيده مي‌شود. اغلب اين بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتي به وسيله ميخ به آجرهاي 800 ساله اين بنا آويزان مي‌شود.
طيفور ابن‌عيسى‌ابن‌آدم‌ابن‌سروشان، مشهور به بايزيد بسطامى، از مشايخ بزرگ صوفيه و از مشهورترين عرفاى ايران است. از زندگى او اطلاع چندانى در دست نيست و زندگينامه‌اش با افسانه‌ها درآميخته است. گفته مي‌شود جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و مسلمان شد. بايزيد بعد از مدت‌ها سياحت و رياضت كشيدن، به بسطام بازآمد، بيشتر عمر خود را در آنجا گذرانيد و در همان‌جا درگذشت. وى شخصا اثرى از خود بر جا نگذاشت. اما سخنان او را پيروان و مريدانش گرد آورده‌اند كه در مراجع مختلف مانند طبقات‌الصوفيه و تذكره‌الاولياء نقل شده است.
اين در حالي است كه در سال 1383 توسط مديران وقت ميراث فرهنگي استان سمنان اين مجموع آثار براي ارايه از سوي ايران به يونسكو جهت ثبت در فهرست آثار جهاني پيشنهاد شد، اگرچه اين موضوع نه آن زمان و نه در سال‌هاي پس از آن جدي گرفته نشد اما آن‌گونه كه كارشناسان ميراث تاريخي و فرهنگي مي‌گويند اگر اين مجموعه آثار تاريخي خوب حفاظت و مرمت و معرفي مي‌شد، براي ثبت در فهرست آثار جهاني گزينه‌اي مناسب بود.
وقتي مجموعه آثار تاريخي بسطام براي ثبت در فهرست يونسكو پيشنهاد مي‌شد «ابوالفضل مرتضايي»، رييس وقت اداره ميراث فرهنگي استان سمنان در اين‌باره گفته بود: «اين مجموعه يكي از شاخص‌ترين آثار هنري و ملي ايران است و اهميت خاصي دارد. پيشنهاد ثبت جهاني اين مجموعه نيز به دليل اهميت ويژه‌اي است كه بناهاي اين مجموعه دارد.» وي درباره اهميت اين بناها گفت: «اين مجموعه به لحاظ تاريخي اهميت ويژه‌اي دارد و بخشي از تاريخ فرهنگي زمان خود را نشان مي‌دهد. اين مجموعه جزو شاخص‌ترين بناهاي دوران خود است و در شمار آثار منحصربه‌فرد ميراث فرهنگي كشور قرار دارد.» رييس اداره ميراث فرهنگي استان سمنان همچنين با اعلام آماده بودن مدارك اين مجموعه براي ارايه به يونسكو به منظور ثبت جهاني گفته بود: «اين مجموعه به لحاظ مدارك ثبتي مشكلي ندارد. تمام مدارك تاريخي آن آماده است. تنها شايد پيشنهاد ثبت اين شهر به يونسكو نيازمند حفاري‌هايي در منطقه باشد.»
در همين حال اما اگرچه كارشناسان ميراث تاريخي مجموعه بسطام را از نادرترين آثار تاريخي ايران مي‌دانند و ارزش‌هاي آن به لحاظ فرهنگي را براي كشور ايران ذي‌قيمت، اما مجموعه بسطام و هر مجموعه ديگري براي ثبت شدن در فهرست ميراث جهان به شاخصه‌هاي ديگري نيز نيازمند است، بر اساس قوانين يونسكو مثلا اين مجموعه‌ها بايد در فرهنگ جهاني نقش پررنگي داشته، يا اينكه در آن نبوغ بشري به كار رفته باشد. در كنار اين موارد بنايي كه قرار است ثبت جهاني شود بايد متعلق به تمدن‌هايي باشد كه در دوره‌هاي مختلف تاثيرگذار بوده‌اند يا اينكه متعلق به شهرهاي تاريخي باشند كه به لحاظ معماري داراي حيات هستند.
با اين همه در همان سال‌ها نيز برخي از منتقدان نداشتن مدير پروژه و طرح‌هاي مديريتي مرمتي را از نقاط ضعف برجسته در رابطه با بسطام عنوان مي‌كردند، پس از آن بود كه با انتصاب و معرفي مدير پروژه مرمت و احياي شهر بسطام و همچنين اختصاص بودجه، اقدامات براي بازسازي و ساماندهي آثار تاريخي اين شهر آغاز شد. بر اين اساس «علي قمري» از طرف اداره ميراث فرهنگي و گردشگري سمنان به عنوان مدير پروژه مرمت و احياي شهر بسطام به معاونت حفظ و احياي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري معرفي شد، قمري در نخستين روزهاي انتصاب خود به اين سمت در رابطه با اقداماتي كه در پيش خواهد گرفت، گفته بود: «با توجه به كارهاي مرمتي گذشته نخستين كاري كه براي احيا و مرمت‌هاي تكميلي اين مجموعه ضروري به نظر مي‌رسد تهيه نقشه‌هاي پايه است كه پس از تهيه آن قسمت‌هايي كه نياز به مرمت ضروري دارند، بازسازي مي‌شوند.» وي با اشاره به اينكه طرح جامع مرمت و احياي بسطام پس از تهيه نقشه پايه و دريافت اطلاعات تكميلي تدوين مي‌شود، افزود: «پيش از ابلاغ حكم تنها چند بار به طور سطحي از مجموعه بازديد كردم و متوجه شدم برخي از آثار مانند بناي مسجد جامع نياز به مرمت فوري و اضطراري دارند چون با توجه به بافت كاهگلي آنها بيشتر در معرض آسيب هستند. آثار تاريخي اين مجموعه در دوره‌هاي مختلف ساخته شده‌اند و حفاظت از تمام بناهاي آن نيازمند بررسي، مطالعه و كار دقيق باستان‌شناسي شامل مرمت، احيا و استحكام‌بخشي براي تمام بناها و آثار از همه دوره‌هاي تاريخي است.»
پس از آن بود كه اعلام شد با همكاري گروهي از استادان دانشگاه شهيدبهشتي نقشه‌هاي مرمت اين شهر تهيه شد. پس از آن بود كه در اولين ماه‌‌هاي سال 1385 جلساتي براي دفاع از طرح مرمت و بازسازي مجموعه تاريخي بسطام در كميته فني معاونت حفظ و احياي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري برگزار شد، اين جلسه به منظور تصويب نهايي طرح جامع مرمت و احياي مجموعه تاريخي بسطام و جذب اعتبار لازم براي آن تشكيل شد.
پس از آن مسوولان پروژه بازسازي و احياي مجموعه تاريخي بسطام با مطالعه و بررسي‌هاي انجام‌شده تمامي بناهاي موجود در اين مجموعه تاريخي را آسيب‌شناسي و بر اساس آن طرح اجراي عمليات مرمت را براي هر بنا يا مجموعه تعريف كردند.
بر اين اساس برنامه زمان‌بندي براي بازسازي 20 بناي شناخته‌شده در بسطام و مدت‌زمان و فصل‌هاي معيني از سال براي مرمت آنها تعيين شد، به عنوان مثال اعلام شد كه براي بازسازي گنبد مسجدجامع بسطام به طور دقيق بايد در فصل‌هاي گرم سال اقدام و به گونه‌اي برنامه‌ريزي شود كه پروژه در فصل‌هاي بارندگي نيمه‌كاره رها نشود.
اعتبار پيش‌بيني‌شده در طرح معادل 12ميلياردريال اعلام شد كه از اين مبلغ 7ميلياردريال براي خريداري و آزادسازي زمين‌هايي كه آثار تاريخي بسطام در آنها واقع شده است، تعيين شد و بقيه هم قرار بود صرف مرمت و بازسازي بناها شود. با اين وجود حدود يك‌سال پس از معرفي مجموعه تاريخي بسطام به عنوان پروژه بزرگ ملي اعتبارات اين پروژه تامين نشد. «علي قمري»، مدير پروژه مرمت و بازسازي مجموعه تاريخي بسطام نيز با انتقاد از اين وضعيت اعلام كرد: «با توجه به روند بسيار كندي كه براي اجراي اين طرح طي مي‌شود بايد گفت كه بهتر بود از ابتدا بسطام پروژه بزرگ اعلام نمي‌شد.» او همچنين افزود: «حمايت‌هاي مالي از طرح مرمت و بازسازي بسطام بسيار ضعيف و شتاب كار بسيار كند است و اين روند با توجه به پروژه ملي و بزرگ بودن بسطام به هيچ‌عنوان انتظار كارشناسان، علاقه‌مندان ميراث فرهنگي و مردم منطقه را برآورده نمي‌كند.»به دليل اختصاص ندادن بودجه مورد نياز مجموعه نيز پايگاه مرمت و بازسازي مجموعه تاريخي بسطام با اعتبار اندك خود تنها قسمت‌هايي از مجموعه از جمله مسجدجامع بسطام، آرامگاه بايزيد بسطامي و ايوان الجايتو را مرمت كرد، پس از آن بود كه در اوايل سال بعد از آن مسوولان پروژه بسطام موفق به جذب 110ميليون‌تومان اعتبار از محل اعتبارات سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري كشور شدند و به وسيله آن مرمت بناهاي مختلفي را در داخل و خارج مجموعه انجام دادند.
مرمت مدرسه شاهرخيه، ايوان غربي داخل مجموعه بسطام، تكيه دولت و حصار شهر از جمله پروژه‌هاي مرمتي بود كه روي آنها كار شد. بعد از آن اما اقدام خاصي روي اين پروژه انجام نشد.
در اواخر تابستان سال 88 بود كه محمدرضا نيكبخت كه به عنوان مدير پروژه تهيه طرح مجموعه بايزيد بسطامي انتخاب شده بود اعلام كرد، عمليات مطالعاتي، شناخت و طرح مرمت مجموعه بايزيد بسطامي واقع در شهرستان بايزيد در پنج كيلومتري شاهرود به پايان رسيده است. وي با بيان اينكه طرح مرمت مجموعه بايزيد بسطامي بر اساس مستندات موجود طراحي شده است، تصريح كرد: بناهاي موجود در مجموعه بايزيد بسطامي مربوط به دوره سلجوقي و ايلخاني است. وي با اشاره به اينكه بخش‌هايي از برج كاشانه، منارمسجد بايزيد و بخش‌هاي بسياري از نماي اصلي بايزيد نياز به مرمت داشته است، اظهار داشت: هم‌اكنون تمامي سوابق، اسناد و مدارك خارجي اين پروژه تهيه شده است. نيكبخت با بيان اينكه هم‌اكنون شناخت كالبد، تاريخچه و مطالعات شناخت روي نازك‌كاري و جزييات آن انجام شده است، يادآور شد: براي اولين بار، مسير شكل‌گيري مجموعه بايزيد، بيان‌كننده بناهاي الحاقي و اضافه‌شده در دوره‌هاي مختلف است. سال گذشته هم در قالب اجراي فاز نخست مرمت و بازسازي بافت تاريخي بسطام توسط اداره‌كل ميراث‌فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري استان سمنان ساماندهي اين مجموعه تاريخي از برج كاشانه آغاز شد تا كوچه مقابل مسجدجامع بسطام ادامه پيدا كرد. اين مرحله از بهسازي بافت تاريخي بسطام شامل جمع‌آوري كف، اجراي زيرسازي و آجرفرش، انجام سنگفرش با سنگ قلوه، اجراي ازاره‌هاي (قسمتي از ديوار اتاق يا ايوان كه از كف طاقچه تا روي زمين باشد) آجري و نورپردازي قسمت‌هايي از كوچه مسجدجامع بسطام است. براساس طرح بهسازي بافت تاريخي بسطام و با تامين اعتبار لازم، قرار است بافت موجود به طور كامل مرمت و بازسازي شود. فاز نخست ساماندهي اين مجموعه تا پايان مردادماه سال قبل به طول انجاميد.
در همين حال در جديدترين رخداد پيرامون شهر تاريخي بسطام و آثار منحصربه‌فردش خبرگزاري ميراث، خبري از آسيب‌رساني و عدم توجه به مجموع آرامگاهي بايزيد منتشر كرد كه در اين خبر آمده بود ديواره‌هاي اين بناي آجري و زيبا هر ساله در مناسبت‏هاي مختلف مذهبي و ديني از انواع پارچه‌نوشته‌ها و بنرهاي مناسبتي پوشيده مي‌شود. اغلب اين بنرها و پارچه‌نوشته‌ها بدون در نظر گرفتن اصول حفاظتي به وسيله ميخ به آجرهاي 800 ساله اين بنا آويزان مي‌شود.
مجموعه آرامگاه بايزيد بسطامي جزو آن گروه از مجموعه‎هاي آرامگاهي بزرگ با طرح نامنظم به حساب مي‏آيد كه قديمي‌ترين آثار آن به قرن‏هاي سوم تا پنجم برمي‌گردد. با اين حال اما بيشترين قسمت‏هاي اين مجموعه در دوره ايلخانيان و پس از آن ساخته شده‏ است. اين مجموعه در مركز شهر بسطام و در مجاورت مسجدجامع و مدرسه شاهرخيه قرار دارد و اكنون نيز مهم‌ترين اثر تاريخي اين شهر به شمار مي‏آيد. با اين وجود اما اين بناي آجري بازمانده از عهد ايلخانيان كه هم‌اكنون متولي آن سازمان اوقاف و امور خيريه است در طول سال‌ها به دليل عدم محافظت و مراقبت‏هاي منطبق بر اصول محافظت از آثار تاريخي تا حدود زيادي آسيب ديده‏ است.
بخش زيادي از آسيب‏هاي واردشده به اين بناي ايلخاني به دليل نصب انواع پارچه‌نوشته و بنرهاي مناسبتي به وسيله ميخ است كه در مراسم‌هاي مختلف مذهبي بر ديواره‌هاي آجري اين بنا نصب مي‌شود. در همين رابطه محمد رضوي‏پور تحصيلكرده رشته باستان‏شناسي و فعال ميراث فرهنگي در شهرستان شاهرود مي‌گويد: «تاكنون فرو كردن اين ميخ‎ها و نصب پارچه‌نوشته‌ها و بنرها، آسيب‎هاي زيادي به آجرهاي ديواره‎هاي بنا وارد كرده، با اين حال اعتراضات و نگراني‎هاي فعالان ميراث فرهنگي شاهرود و بسطام در اين‏باره بي‏نتيجه مانده‏ است. ما مخالف نصب اين پارچه‌نوشته‌ها در مراسم‌هاي مذهبي نيستيم اما از مسوولان درخواست مي‌كنيم با رعايت اصول محافظت از بناهاي تاريخي اين كار انجام شود.» اين باستان‌شناس تاكيد مي‌كند: «بدون شك اگر هر چه سريع‌تر از اين‌گونه آسيب‏‎ها كه به راحتي مي‏تواند با روش‏هاي صحيح‏تر جايگزين شود پيشگيري نشود، شدت آسيب‌هاي واردشده به بنا بسيار بيشتر مي‌شود. البته مشكل اين بنا تنها به نصب ميخ خلاصه نمي‎شود چرا كه در پاره‏اي از مواقع‏ فلزي سنگين نيز به ديواره‌هاي بنا تكيه داده مي‎‏شود كه اين مساله نيز براي آن خطرآفرين است.»
رضوي‌پور در ادامه مي‏گويد: «در اين محوطه علاوه بر آرامگاه ساده و بي‏پيرايه بايزيد كه در حياط مجموعه واقع است آرامگاهي منسوب به امامزاده محمد(ع) نيز هست كه بنا به روايتى، محل دفن فرزند امام‌صادق(ع) يا نوه او است.» او مي‏افزايد: «بقعه‌ اما‌مزاده محمد شبيه گنبدى است كه در فاصله 15متري سمت شمال آن ساخته شده و تقريبا قرينه يكديگر هستند. گنبد سمت شمال آن، به نام گنبد غازان‌خان معروف است و بناى آن را به غازان‌خان مغول نسبت مى‌دهند. در ميان اين دو گنبد، ايوانى است كه نام ايوان غازان‌خان را بر خود دارد. در داخل اين ايوان چيزى نيست و سطح آن نيز كوچك و بن‌بست است. روى ايوان گچبرى‌هايى ديده مى‌شود. كارشناسان معتقدند ساختمان آن تقريبا متناسب و با اسلوب صحيح معمارى ساخته شده است.»
رضوي‌پور در ادامه با اشاره به اسلوب ساخت اين مجموعه بنا‎ها مي‏گويد: «بناي امامزاده شبيه گنبد غازان‌خان و قرينه آن است. بناي اوليه بقعه از غازان‌خان است كه در زمان سلطان‌محمد خدابنده اولجايتو تعمير شده است. حرم امامزاده به صورت اتاق مربع است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت‌ضلعي و سپس به دايره تبديل مي‌كند كه اين دايره پايه گنبد را تشكيل مي‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشي‎هاي زيبايي تزيين شده ‎است، اطراف حرم از كاشي‏هاي شش‌ضلعي لاجوردي و فيروزه‏اي با حاشيه‏اي از كاشي‏هاي گلدار پوشيده شده ‏است.» علاوه بر موارد گفته‌شده نماي خارجي گنبد نيز از كاشي‎هاي فيروزه‏اي پوشيده شده كه به‎مرور زمان مقدار زيادي از اين تزيينات فرو ريخته ‏است، به گونه‏اي كه هم‌اكنون بخش‌هايي از اين گنبد به رنگ آجرهاي تعبيه‌شده در زير گنبد لاجوردي ديده مي‎شود.
مقبره بايزيد بسطامي ‌داراي يك پنجره مسقف آهني است. روي قبر يك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتي از مناجات مشهور علي‌ابن‌‌ابي‌طالب (ع) بر آن حك شده است. آن‌طور كه از اين سنگ بر‏مي‌آيد؛ متعلق به شخصي به نام قاضي‌ملك است كه احتمال مي‌رود حاكم قومس بوده باشد. مقبره اين عارف نامي در شهر بسطام و شمال مقبره امامزاده محمد قرار دارد. مقبره بايزيد كه به سلطان‌العارفين مشهور است، فاقد هرگونه تزيينات بوده و به نظر مي‌رسد هيچ‌گاه ساختماني مشابه مقبره ديگر بزرگان روي آن بنا نشده باشد.