نابودی آثار تاريخی در سايه ضعف نگهداری و مرمت

خراسان: ايران يکي از بي نظيرترين نقاط دنيا از نظر دارا بودن آثار تاريخي متفاوت و بي شمار است به گونه اي که برخي آن را "بهشت باستان شناسان" ناميده اند. حال آنکه برخي از اين ميراث ملي به جاي مرمت، با لودر تخريب و به اين ترتيب صورت مسئله پاک مي شود؛ به همين راحتي!

سال‌هاي سال است که باد در غبغب مي‌اندازيم و چنان به پيشينه چند هزار ساله مان مي‌نازيم و شاهدش را فلان تپه 3 هزار ساله و فلان برج 7 هزارساله مي‌آوريم که انگار خود ساخته‌ايم!

اما آن قدر همت نداشته‌ايم که اگر توان ساخت چنين آثاري را نداريم، حداقل از همين‌ها استفاده کنيم و از سر منت پيشينيان روزگار بگذرانيم.

حرف سابقه تاريخي و فرهنگي که پيش بيايد، شاهد براي تاييد در جاي‌جاي ايران بسيار است؛ اما چنان جفاکارانه باشواهد اين سابقه رفتار کرده‌ايم که متزلزل شده‌اند و ترک بر تار و پودشان افتاده است.

جهانيان چنان براي تاريخ و ميراث فرهنگي خود ارزش قائل اند، که علاوه بر حفظ و نگهداري از آن ها، به واسطه ارزش و اهميت ذاتي يکي از موارد کسب درآمدشان نيز است.

اما در ايران به شکل ديگري است. هر تکه‌اي از ايران، داراي ارزش تاريخي است و تمدني چند هزار ساله دارد. به گونه‌اي که هنوز نمي‌توان زمان دقيق آن را گفت؛ اما وقتي پاي حفظ و حراست و در نهايت برنامه‌هاي کسب درآمد پيش مي‌آيد، مي‌بينيم نه فقط کاري نشده بلکه چنان کند است که انگار نه انگار اين روند بايد شکل جدي‌تري به خود بگيرد!

ضعف جدي مرمت آثار باستاني
به اعتقاد يک مشاور پروژه‌هاي مرمتي سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، ضعف مرمت در ايران بسيار جدي است و با توجه به وجود حدود يک‌ميليون اثر تاريخي در کشور، بسياري از اين آثار در حال فرسايش است.

"شهريار يقيني" در گفت‌وگو با ايسنا، مي گويد: براساس آمار از يک‌ميليون اثر تاريخي موجود در کشور حدود 27هزار بنا تاکنون در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده و تعدادي نيز هنوز به ثبت نرسيده است که شاهد تخريب برخي از آن‌ها بر اثر عوامل فرسايشي طبيعي مانند مسائل جوي، تکان‌هاي زمين و زمين‌لرزه‌هاي شديد يا ضعيف هستيم.

وي با اشاره به فرسايش سريع بناهاي تاريخي در ايران، تأکيد مي کند: در اين زمينه، بايد به‌صورت گسترده و فعال عمل کنيم و کارهاي مرمت و نوسازي گسترده انجام شود؛ ولي از سوي ديگر با کمبود کارشناس مواجه ايم و کارهاي مرمتي شتاب‌زده نيز اثرهاي تخريبي بيش‌تري مي‌توانند ايجاد کنند.

وي معتقد است: با انتقال مفاهيم و ايده‌هاي جديد به نقاط مختلف ايران، کارهاي مرمتي با دقت عمل بيش‌تري همراه خواهند بود. اگر قصد مقاوم‌سازي يک ساختمان عادي را داشته باشيم، هيچ مشکلي براي تراشيدن ديوار و ايجاد سازه‌هاي فلزي پيش نمي‌آيد؛ ولي اين‌گونه کارها را نمي‌توان در يک ساختمان سنتي يا تاريخي انجام داد و اين‌گونه بناها به برخي تمهيدات ويژه نياز دارند.

اين کارشناس مرمت اظهار مي کند: در حوزه مرمت با مسائل منفي مواجه هستيم که کارشناسان مرمت نسبت به ساختمان، وضعيت و موقعيت اقليمي و تاريخي آن مي‌توانند تصميم‌گيري‌هايي را انجام دهند، ولي مشکل عمده در اين کار، مسائل جنبي مرمت است که گاهي اوقات تأثيرات مثبت يا مضري را در روند مرمت ايجاد مي‌کند.

وي نوع محافظت از بناهاي تاريخي و در دست مرمت و تهيه يک شرح خدمات جامع براي مرمت آثار را از اين‌گونه مشکلات مي داند و تاکيد مي کند: در مراحل تهيه‌ شرح خدمات جامع بايد نخست مستندسازي آن انجام شود تا اشکال‌ها، نقاط ضعف ساختمان و آسيب‌هايي که به آن وارد شده است، مشخص شود تا پس از آن، با تهيه طرحي، بقيه‌کارها انجام گيرد.

او با اشاره به وجود لايه‌هاي مختلف تاريخي در برخي بناها، اظهار مي دارد: اين بناها به کاوش بيش‌تر، مستندسازي، طراحي و اجرا نياز دارند؛ ولي در اين ميان شکل قرارداد، پرداخت حق‌الزحمه و برخي موارد ديگر سبب ايجاد اشکال‌هايي در مرحله‌ انجام کار مي‌شود. ساختمان‌هاي مرمتي قابل قيمت‌گذاري نيستند و فهرست‌بهاي مشخصي براي آن‌ها وجود ندارد، به همين دليل، در ميانه‌ اجراي عمليات با تمام شدن بودجه، کار متوقف مي‌شود.

خودخوري بناهاي تاريخي!
در شرايط موجود بسياري از کارشناسان بر اين باورند که بناهاي تاريخي کشور آرام‌آرام به خود‌خوري افتاده‌اند و براي نجات آن‌ها بايد سريع‌تر اقدام کرد.

دکتر "عبدالعظيم شاه‌کرمي" مهندس سازه و ژئوتکنيک توضيح مي دهد: نخست بايد هزينه‌ انساني کنيم، يعني وقت بگذاريم و کارشناسان را با بينش و علاقه براي حفظ آثار تاريخي تربيت کنيم، زيرا مي‌بينيم که آثار تاريخي زيادي در کشور وجود دارد، ولي در هيچ‌کدام از دانشگاه‌ها يک واحد واقعي به نام مقاوم‌سازي بناها نيست. البته عنوان آن ديده مي‌شود، اما سرفصل آن را معماران و باستان‌شناسان مي‌نويسند. در حالي که اين افراد اطلاعات درستي از ايستايي بنا ندارند.

وي تشريح مي کند: مسؤلان حوزه‌ مهندسي در سازمان ميراث فرهنگي نيز معمار يا باستان‌شناس هستند. اين افراد نيز نسبت به يک مهندس سازه يا ژئوتکنيک اطلاعات تحليلي کم‌تري درباره ايستايي بناها دارند. به اين ترتيب، در ارزيابي ايستايي بنا به اندازه لازم متبحر نيستند.

"شاه‌کرمي" با تأکيد بر اين‌که تربيت کارشناس براي حفظ آثار در طولاني‌مدت جزو برنامه‌ها بايد قرار گيرد، مي گويد: در کوتاه‌مدت نيز اقدامات اضطراري بايد انجام شود، به ويژه اين‌که مستند‌سازي و ارزيابي دقيقي از بناهاي تاريخي کشور نداريم که بدانيم هر بنا به‌لحاظ ايستايي چه موقعيتي دارد و اگر باران، برف يا زلزله کوچکي رخ دهد، اين بناها فرومي‌ريزد يا خير.

اين مهندس سازه و ژئوتکنيک تأکيد مي کند: بناهاي تاريخي ايران آرام‌آرام به خودخوري افتاده و در حال نابودي است زيرا حفاظت محيط زيستي در مورد آن‌ها انجام نمي‌شود و اين امر در دستور کار نيست. در واقع، بنايي که در حال خورده شدن است، آفتي مانند نمک، رطوبت، آب و هواي آلوده در جان آن افتاده است که شناسايي و درمان اين آفت‌ها به متخصص نياز دارد.

وي توضيح مي دهد: همان‌طور که مقاومت بدن انسان در زمان بيماري کاهش مي‌يابد و آسيب‌پذيري آن شديد مي‌شود، اين بناها نيز در زماني که با يک ترک مواجه شوند، ممکن است با يک باران فروبريزند، زيرا مشکل چنين بناهايي باران نيست، بلکه مشکل اصلي ترک، شکاف و پوسيدگي است. به همين دليل، بايد کسي از بناها مراقبت کند که آن‌ها را بشناسد.

مهم ترين انتظار از ميراث فرهنگي
شايد بي راه نباشد اگر بگوييم مهم ترين انتظاري که از سازمان ميراث فرهنگي مي توان داشت حفظ و مرمت آثار باستاني و تاريخي کشور است. در واقع اين اصلي ترين وظيفه اين دستگاه نيز است. همچنان که نماينده مردم زاهدان در مجلس شوراي اسلامي مي گويد: نگهداري آثار تاريخي و مرمت آن ها مهم ترين انتظار ما از سازمان ميراث‌فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري است.

"پيمان فروزش" تاکيد مي کند: تمام انتظار مسئولان اين است که سازمان ميراث‌فرهنگي توجه ويژه‌اي به مرمت آثار تاريخي داشته باشد. اين سازمان در حوزه ميراث‌فرهنگي بايد اولويت را به مرمت آثار تاريخي دهد.

اين عضو کميسيون اقتصادي مجلس شوراي اسلامي مي گويد: از آن جا که آثار و ابنيه بر جاي مانده از گذشته سندي از پيشينه تمدن ايراني در دوره‌هاي مختلف تاريخي است بنابراين حفظ و نگهداري اين آثار بايد در اولويت قرار گيرد.

استفاده از نظرهاي متخصصان
در اين بين متاسفانه در برخي موارد مرمت هايي هم که صورت مي گيرد توسط افراد غير متخصص انجام مي گيرد که تبعات جبران ناپذيري در پي دارد. به عقيده برخي کارشناسان چنان چه مرمت يک اثر، بدون استفاده از نظرهاي متخصصان انجام شود کار با مشکل مواجه خواهد شد.

"پريسا محمدي" ميکروبيولوژيست و کارشناس مرمت با اعلام اين مطلب مي گويد: گروه مرمت يک اثر بايد متشکل از بيولوژيست، شيميست ، زمين شناس، مرمت گر و متخصص زيست شناس (ژنتيک) باشد تا اثر تحت مرمت از تمام ابعاد و جوانب بررسي شود و پس از آن اقدام به مرمت يک اثر تاريخي کرد.

اين ميکروبيولوژيست تاکيد مي کند: چنان چه مرمت يک اثر بدون استفاده از نظرات تخصصي چنين متخصصاني انجام شود، کار با مشکل مواجه خواهد شد. براي اين که مشخص شود مرمت يک اثر اصولي انجام شده کافي است معلوم شود که گروه مرمت گر اين اثر چه کساني بوده اند؟ آيا از آن يا نظرهاي آن ها استفاه شده يا خير و در اين صورت مي توان مرمت انجام شده را ارزيابي کرد.

اين عضو هيئت علمي دانشگاه الزهرا(س) با اشاره به اين که در دنياي امروز فرد کار نمي کند بلکه گروه کار مي کند، ادامه داد: براي اين که کارعلمي صورت گيرد بايد يک گروه متخصص فعاليت کنند در اين صورت مي توان به نتيجه کار اميدوار بود.

دخل و تصرف در هويت ملي
ولي نگراني کارشناسان فقط تخريب آثار تاريخي به دليل مرمت نکردن يا مرمت غير کارشناسي نيست بلکه نگراني هاي ديگري نيز در اين عرصه وجود دارد.

رئيس شوراي ثبت آثار تاريخي و فرهنگي آذربايجان شرقي با توضيح اين نگراني ها مي گويد: بايد در مرمت آثار تاريخي دقت کافي صورت گيرد تا از هرگونه دخل و تصرف و تحريف در هويت و فرهنگ مردم جلوگيري شود.

مهندس "تراب محمدي" تصريح مي کند: آثار تاريخي مرمت شده نماد فرهنگ و هويت ملت است که ضروري است پيمانکاران با ناظران و کارشناسان در اين زمينه تعامل و مشارکت خوبي داشته باشند.

محمدي با اشاره به اشتباهاتي که مي تواند در حوزه مرمت آثار تاريخي اتفاق بيفتد، مي گويد: در سال جاري برنامه نظارت وي‍ژه اي روي پروژه هاي گردشگري و مرمتي براي جلوگيري از اين گونه اشتباهات پيش بيني شده است.

رئيس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان آذربايجان شرقي با تاکيد بر لزوم مشارکت بخش خصوصي در تمام پروژه هاي گردشگري و مرمتي مي گويد: رعايت دستور العمل ها توسط پيمانکاران باعث جلب حمايت دستگاه هاي موثر دولتي و به ويژه سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان از آن ها مي شود.

ما و ديگران
"صادق رشيدي فرد" نيز که از جمله جوانان موفق ايراني است. در سال 2011 با شرکت در کنگره بين المللي ميراث فرهنگي در کشور ترکيه توانست تا حدودي آثار معماري تمدن ايران زمين را معرفي کند. او تنها دانشجوي ايراني بود که توانست در زمره معتبرترين استادان ميراث فرهنگي از سراسر جهان، آثار خود را ارائه کند. از او در باره نحوه عملکرد ديگر کشورها در زمينه حفظ و مرمت آثار تاريخي شان مي پرسم.

وي در اين باره مي گويد: آن ها بسيار علمي به قضيه نگاه مي‌کنند، به اين معنا که جنبه آزمايشگاهي و لابراتواري و همچنين فرموليزه کردن تجربيات براي آن ها بسيار مهم است ولي متاسفانه در کشور ما در زمينه ميراث فرهنگي و مرمت اين امر بسيار ضعيف است.

وي مي گويد: مي‌توان گفت که سابقه مرمت در کشور ما در حدود 80 - 90 سال است که در اين بين بسياري از سال‌ها نيز دوران رکود در مرمت ايران بوده و تمام اين‌ها باعث شده که با ديگر کشورها در زمينه مرمت مقداري فاصله داشته باشيم.

وضعيت اسفناک مرمت آثار تاريخي
"مهدي رهبر" از باستان شناسان قديمي ايران است و در پرونده کاري‌اش سابقه کاوش در بسياري از محوطه هاي تاريخي پر اهميت کشور را دارد. با اين حال او در سال‌هاي دهه 60 قلعه فرانسوي‌ها در شوش را مرمت کرد. مرمت او و همکارانش در اين اثر تاريخي از جمله نمونه‌هاي موفق کشور محسوب مي‌شود. "مهدي رهبر" اما حالا در مورد وضعيت مرمت آثار تاريخي در کشور نظر مساعدي ندارد و آن را اسفناک توصيف مي‌کند.

اين باستان شناس پيشکسوت و پرسابقه وقتي با سوالي مبني بر اين که وضعيت مرمت آثار تاريخي در کشور را هم اکنون چگونه ارزيابي مي‌کنيد؟ مواجه مي شود، اين گونه پاسخ مي‌دهد: در زمينه کارهاي مرمت آثار تاريخي به غير از استادان قديمي که متعهدند و دغدغه دارند بقيه بيشتر به فکر کسب درآمد و پول درآوردن از پروژه‌هاي مرمتي هستند. به ويژه از زماني که کارهاي مرمتي به دست شرکت‌ها افتاد اين وضع بدتر شد.

مهدي رهبر تصريح مي‌کند: هر جواني بدون داشتن تجربه کاري يک شرکت ثبت کرده است و سازمان هم کارها را به آن ها واگذار مي‌کند. آن ها با بدترين شيوه‌هاي ممکن اقدام به مرمت آثار تاريخي مي‌کنند و به جاي کمک به آثار به آن ها ضربه مي‌زنند. اين خطرناک است؛ هيچ کنترلي روي کار آن‌ها نيست و وضعيت در استان‌ها به مراتب بدتر هم مي‌شود.

اين باستان شناس با اشاره به برخي مشاهده هاي خود در استان‌ها مي‌گويد: در يک جمله مي‌گويم، وضعيت مرمت آثار تاريخي در کشور ما اسفناک است. به عنوان مثال ديده‌ام که براي کم کردن هزينه‌ها و کسب سود بيشتر در مرمت يک اثر تاريخي، با کاه گل مرده حفاري‌ها، مرمت کرده‌اند! اين مواد با کمي نم ترک خورده و ريخته است. بايد از مسئولان پرسيد چرا مرمت آثار مهم تاريخي به اين شرکت ها واگذار مي‌شود؟

آن چه مسلم است با اين اوضاع روز به روز شاهد تخريب هرچه بيشتر آثار تاريخي و ميراث فرهنگي کشور خواهيم بود مگر آن که مسئولان با باور به اين که اين بناها هويت، فرهنگ، تاريخ و افتخار ماست، با استفاده از بودجه کافي و کارشناسان مجرب نهضت حفظ و نگهداري ميراث فرهنگي را رقم بزنند.

چکيده گزارش
جهانيان چنان براي ميراث فرهنگي و تاريخي خود ارزش قائل اند که علاوه بر حفظ و نگهداري از آن ها، به واسطه ارزش و اهميت ذاتي يکي از موارد کسب درآمدشان نيز است اما در ايران به شکل ديگري است. هر تکه‌اي از ايران، داراي ارزش تاريخي است و تمدني چند هزار ساله دارد اما وقتي پاي حفظ و حراست و در نهايت برنامه‌هاي کسب درآمد پيش مي‌آيد، مي‌بينيم کارها چنان کند پيش مي رود که انگار نه انگار اين روند بايد شکل جدي‌تري به خود بگيرد. به اعتقاد کارشناسان ، ضعف مرمت در ايران بسيار جدي است و با توجه به وجود حدود يک‌ميليون اثر تاريخي در کشور، بسياري از اين آثار در حال فرسايش هستند. در اين بين برخي مرمت هايي هم که صورت مي گيرد توسط افراد غير متخصص انجام مي گيرد که تبعات جبران ناپذيري در پي دارد. به عقيده برخي کارشناسان چنان چه مرمت يک اثر، بدون استفاده از نظرات متخصصان انجام شود کار با مشکل مواجه خواهد شد. ولي نگراني کارشناسان فقط تخريب آثار تاريخي به دليل مرمت نکردن يا مرمت غير کارشناسي نيست بلکه نگراني هاي ديگري نيز در اين عرصه وجود دارد. از جمله اين نگراني ها تحريف و دخل و تصرف در هويت و فرهنگ مردم با مرمت هاي غير کارشناسي است. آن چه مسلم است با اين اوضاع روز به روز شاهد تخريب هرچه بيشتر آثار تاريخي و ميراث فرهنگي کشور خواهيم بود. مگر آن که مسئولان با باور اين که اين بناها هويت، فرهنگ، تاريخ و افتخار ما هستند، با استفاده از بودجه کافي و کارشناسان مجرب نهضت حفظ و نگهداري ميراث فرهنگي را رقم بزنند.