نابودی توليد دانه‌های روغنی با افزايش واردات

خراسان: دانه هاي روغني پس از غلات، دومين ذخيره غذايي جهان را تشکيل مي دهند که علاوه بر دارا بودن ذخاير غني اسيد چرب حاوي پروتئين نيز هستند از اين رو دانه هاي روغني سويا، کلزا، آفتاب گردان، بادام زميني و پنبه دانه به همراه روغن نخل عمده ترين منبع توليد روغن نباتي جهان هستند.

مهم ترين چالش صنعت روغن نباتي در ايران وابستگي شديد مواد اوليه آن به خارج از کشور است. در سال هاي اخير بيش از ۹۰ درصد روغن خام مورد نياز صنايع تصفيه روغن کشور از طريق واردات تأمين مي شود. بر اين اساس نوسان قيمت مواد اوليه (دانه روغني) در بازارهاي جهاني تأثير زيادي بر قيمت و توليد انواع دانه روغني در داخل کشور دارد در بسياري از کشورها دخالت دولت در بازار دانه هاي روغني و فرآورده هاي آن در مقايسه با کالاهايي مثل شکر، غلات و لبنيات کمتر است و برخي کشورها براي حمايت از توليد کنندگان داخلي با استفاده از سياست هاي مختلف نظير مشوق هاي مالياتي، کنترل قيمت هاي بازار، وضع تعرفه هاي وارداتي، حمايت از بخش خصوصي براي خريد مستقيم دانه ها از کشاورزان و توجه به کارآيي بيشتر توليد در صدد حفظ توان رقابتي توليد کنندگان داخلي در بازار و تثبيت درآمد کشاورزان بر مي آيند.

در ايران عمده سياست هاي تنظيم بازار کشور در زمينه صنعت روغن نباتي از طريق خريد تضميني، تخصيص اعتبارات ارزي و ريالي براي توزيع نهاده هاي ارزان قيمت از قبيل کود شيميايي و بذرهاي اصلاح شده و در نهايت کمک هاي دولت براي بهبود عملکرد توليد انواع دانه هاي روغني بوده است. از طرف ديگر انواع تسهيلات ريالي و ارزي براي افزايش سرمايه گذاري در صنايع روغن کشي و تصفيه روغن خام از ديگر برنامه هاي اعلام شده دولت براي حمايت از توليد داخلي دانه هاي روغني عنوان شده است.

هزار وعده خوبان...
مجلس شوراي اسلامي حدود ۱۲ سال قبل طرحي را تصويب کرد که ظرف ۱۰ سال کشور به خودکفايي در توليد روغن نباتي و دانه هاي روغني برسد. اسکندري وزير سابق جهاد کشاورزي در آغاز تصدي گري پست وزارت جهاد کشاورزي وعده داد تا سال ۱۳۸۸ (پايان دوره دولت نهم) توليد دانه هاي روغني به خودکفايي ۷۰ درصدي برسد.

مرکز پژوهش هاي مجلس شوراي اسلامي در سال ۱۳۸۲ طرح جامع توسعه سطح زير کشت و توليد دانه هاي روغني را که توسط وزارت جهاد کشاورزي تهيه شده بود به سازمان مديريت و برنامه ريزي (سابق) تقديم کرد بر اساس اين طرح قرار بود ظرف مدت ۱۰ سال يعني تا پايان ۱۳۹۳ سطح زير کشت دانه هاي روغني به ۷۵۰ هزار هکتار و ميزان توليد آن به 1.2 ميليون تن برسد اين طرح به سرنوشت طرح خودکفايي تأمين منابع روغن نباتي گرفتار شد.

... و اکنون نه تنها هيچ نشانه اي از خودکفايي نيست بلکه وابستگي به واردات نيز بيشتر شده است و فقط توان توليد ۸ درصدي از روغن مورد نياز کشور را داريم و سازمان توسعه تجارت ايران در آخرين برنامه هاي وارداتي در سال ۱۳۹۱ که اولويت هاي ۱۰ گانه آن منتشر شده در اولويت اول (که ارز دولتي نيز به آن تخصيص داده خواهد شد) واردات دانه سويا، کنجاله، روغن خام را سرلوحه برنامه هاي وارداتي اعلام کرد.

قابليت هاي فراموش شده
به اعتقاد کارشناسان توان توليد دانه هاي روغني در کشور به گونه اي است که مي توان کشور را به صادر کننده روغن خام، کنجاله و دانه هاي روغني تبديل کرد اما چگونه؟

سيد احمد تولايي مديرعامل يک کارخانه روغن کشي مي گويد: ماهيت دانه هاي روغني به گونه اي است که مي توان به عنوان کشت مکمل يا کشت جايگزين، کشت شوند به طور مثال شالي زارهاي شمال کشور مي تواند بهترين بستر توليد کلزا به شمار رود و در طرح هاي خودکفايي دانه هاي روغني پيش بيني شده بود که پس از برداشت برنج مي توان کلزا را در شالي زارها کشت کرد بدون آن که آسيبي به شالي زارها وارد شود.

وي ادامه مي دهد: در جنوب کشور هم بهترين قابليت ها را براي توليد روغن خام از نخيلات وجود دارد و با توجه به اين که رتبه اول توليد خرما در اختيار ايران است مي توان با انتقال دانش فني توليد روغن از هسته خرما بخش اعظم روغن مورد نياز کشور را از نخيلات تأمين کرد، ذرت هم به عنوان دانه روغني در بسياري از کشورها مطرح است و مي توان با کشت انواع ذرت علاوه بر تأمين علوفه سبز مورد نياز کشور به کنجاله ذرت و روغن خام آن دسترسي پيدا کرد.

اين فعال صنعتي حوزه کشاورزي کشور را مناسبت ترين فضا براي توليد انواع دانه هاي روغني معرفي مي کند و ادامه مي دهد: گلرنگ، آفتاب گردان، کنجد و کانولا ديگر دانه هاي روغني است که به صورت پراکنده در کشور توليد مي شود و از منابع مهم توليد روغن خام خوراکي است مضاف بر همه اين ها مي توان با توسعه کشت پنبه و توليد الياف و پنبه دانه به استخراج روغن آن پرداخت و در مجموع مدت زمان نور آفتاب در ايران و وجود شالي زارهاي وسيع در شمال و نخلستان هاي گسترده در جنوب، پنبه زارهاي وسيع در شمال شرق و مزارع آفتاب گردان در استان هاي مرکزي کشور بهترين زمينه را براي توليد دانه هاي روغني فراهم کرد. ضمن اين که اشتغال زايي و توسعه صنعت نيز دراين استان ها محقق خواهد شد و کشور را از واردات شرم آور دانه هاي روغني و روغن خام خوراکي و صنعتي بي نياز خواهد کرد.

تولايي به نکته مهمي هم اشاره مي کند: فرآورده هاي جانبي دانه هاي روغني از روغن خام مهم تر است و هم اکنون از ضايعات مايع توليد شده در فرآيند توليد روغن خوراکي، سوخت پاک توليد مي کنند و سوخت پاک از اقلام مهم صادراتي کشورهاي صنعتي است و ما هم مي توانيم با کشت و توسعه دانه هاي روغني علاوه بر تامين روغن خام مورد نياز صنايع روغن در کشور، کنجاله مورد نياز زير بخش پرورش دام، سوخت پاک و الياف مورد نياز صنايع را تامين و فرصت هاي شغلي بي شماري را در کشور ايجاد کنيم و اين فرآيند در سطح جهاني به پروژه زنجيره اي توليد مشهور است که موجب مي شود اقتصاد ملي از ارزش افزوده دانه هاي روغني بهره مند شود.

ماموريت جديد سازمان تعاون روستايي
«با برنامه ريزي هاي انجام شده در سال زراعي جديد ماموريت يافته ايم که دانه هاي روغني رابا قيمت تضميني از کشاورزان خريداري کنيم واميدواريم اين ماموريت را به خوبي انجام دهيم» اين جمله را مهندس سجادي رئيس سازمان مرکزي تعاون روستايي کشور مي گويد و ادامه مي دهد: توليد روغن خام مورد نياز کشوراز اولويت هاي ويژه معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رئيس جمهور است و در اين راستا و بر اساس ابلاغيه معاون راهبردي رئيس جمهور دستگاه مباشر خريد تضميني دانه هاي روغني سازمان تعاون روستايي انتخاب شده و اين سازمان موظف است بودجه لازم براي خريد تضميني دانه آفتاب گردان، دانه سويا، دانه کلزا و دانه گلرنگ را تامين کند وي نتيجه اين تصميم را کاهش شديد توليد کلزا در کشور دانست و افزود: در سال ۱۳۸۹ معادل ۱۲۸۸۶۸ تن دانه کلزا از کلزاکاران خريداري شد اما اين رقم در سال ۱۳۹۰ به ۵۹۶۴۴ تن رسيد و در پي اين کاهش وزارت جهاد کشاورزي موظف به حمايت از توليد دانه هاي روغني شد و با ورود معاون راهبردي رئيس جمهور به موضوع توليد دانه هاي روغني، اميدواريم در سال زراعي ۹۲-۹۱ شاهد جهش در توليد دانه هاي روغني باشيم.

وعده ديگر؛ توليد نهاده هاي جديد
معاون وزير جهاد کشاورزي با اشاره به رشد ۵ درصدي اعتبارات تحقيق و پژوهش در حوزه کشاورزي گفت: بايد بتوانيم با استفاده از فناوري و دانش فني روز به توليد نهاده ها در داخل کشور بپردازيم تابه خودکفايي دست يابيم.

دکتر پرهمت از توليد نهاده هاي جديد زراعي در کشور مي گويد: به منظور دستيابي به افزايش بهره وري در بخش کشاورزي معرفي ارقام زراعي و باغي جديد، روش هاي مناسب مديريت مزرعه، مديريت منابع اوليه، به کارگيري فناوري جديد، تجهيزات وماشين آلات پيشرفته از جمله محورهاي تحقيقاتي در سال جاري به شمار مي رود. پورهمت توليد محصولات جديد زراعي براي جايگزيني دانه هاي روغني و توليد فرآورده هاي جديد براي جايگزيني پروتئين دامي در جيره هاي دام و طيور را از ديگر برنامه هاي حوزه تحقيقات در وزارت جهاد کشاورزي اعلام کرد.

توليد در مسلخ سياست انقباضي
کارشناس مسئول اداره کل دانه هاي روغني معاونت بهبود توليدات گياهي وزارت جهاد کشاورزي ضمن تاسف از شرايط به وجود آمده براي توليد دانه هاي روغني مي گويد: تا پيش از طرح هدفمندي يارانه ها توليد دانه هاي روغني از حمايت يارانه اي برخوردار بود و در اين راستا اعتباراتي براي استان ها براي هزينه کردن در ستادهاي استاني دانه هاي روغني در نظر گرفته مي شد اما پس از آن که سياست هاي اقتصادي دولت به سوي سياست هاي انقباضي حرکت کرد يارانه توليد قطع شد و حرکتي که در کشور براي توليد دانه هاي روغني آغاز شده بود بدون نتيجه مشخص تمام شد.

وي ادامه مي دهد: بر اساس اعلام وزير سابق جهاد کشاورزي بايد تا پايان دولت نهم به خودکفايي ۷۵ درصدي در توليد روغن خام دست مي يافتيم و در پي اين اعلام ستادهايي در سطح استان ها تشکيل شد و در سال اول اجراي اين طرح شاهد افزايش ۱۵ درصدي توليد دانه هاي روغني در کشور بوديم اما متاسفانه به دلايلي که مهم ترين آن سوء مديريت و بي توجهي به کشت دانه هاي روغني است موضوع خودکفايي در روغن به فراموشي سپرده شد.

اين کارشناس مسئول سال زراعي ۹۲-۹۱ را آغاز دوباره رويکرد جهاد کشاورزي به دانه هاي روغني دانست و ادامه داد: با اختصاص يارانه توليد در سال ۱۳۹۱ زمين بيشتري به زير کشت دانه هاي روغني خواهد رفت و نتايج آن را در پايان فصل برداشت شاهد خواهيم بود.

به هر حال به نظر مي رسد که بايد در سياست هاي توليد محصولات استراتژيک از جمله دانه هاي روغني تجديد نظر شود و نيز برنامه هاي توليد را بايد به گونه اي طراحي کرد که خودکفايي را براي کشور رقم زند، فرصت هاي شغلي را ايجاد کند و ميزان بهره وري از نهاده هاي توليد را افزايش دهد.

چکيده گزارش
شرايط اقتصادي در «اقتصاد مقاومتي» ايجاب مي کند که کشور در توليد محصولات استراتژيک نظير گندم، برنج و دانه هاي روغني به خوداتکايي برسد و اين مهم تنها در سايه همت توليد کنندگان از يک سو و حمايت هاي دولتي از سوي ديگر محقق خواهد شد. دانه هاي روغني به عنوان يکي از مهم ترين محصولات زراعي علاوه بر امکان خودکفايي کشور در توليد روغن خام، توليد کنجاله براي مصارف دام پروري و فرصت هاي شغلي بي شماري را براي حوزه صنعت و اشتغال فراهم خواهد کرد.