«چندهمسری» راه‌ حل جدید افزایش جمعیت

سلامت نیوز: این روزها اظهارنظرهای فراوانی پیرامون افزایش جمعیت می‌شنویم، آخرین خبرها حکایت از تصویب راهبردهای مشوق برای افزایش نرخ باروری، زادو ولد و بهداشت خانواده از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی دارد؛ مصوبه‌ای که برای اجرا به مجلس، نهاد ریاست‌جمهوری و وزارتخانه‌های مرتبط ابلاغ شد. این مصوبه شامل مشوق‌های جدید اقتصادی از جمله هدیه سکه و وام‌های بلندمدت مسکن و... است. ظاهرا سیاست‌های گذشته برای افزایش جمعیت مسئولان را راضی نکرده بود که این بار به سیاست‌های تشویقی اینچنینی روی آورده‌اند. پیش از این نیز وزیر بهداشت از حذف بودجه کنترل جمعیت در بودجه امسال این وزارتخانه خبر داده بود، در اظهارنظرهای جسته و گریخته نیز سخن از ترویج چند همسری برای افزایش فرزندآوری به میان آمده است. همه این اظهارنظرها و سیاست‌گذاری‌ها در شرایطی عنوان می‌شود که براساس تاکید معاون مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی شناسی آسیا و اقیانوسیه تا 30، 40 سال آینده نیز با مشکل رشد منفی جمعیت مواجه نمی‌شویم.

دکتر شهلا کاظمی‌پور در گفت‌وگو با آرمان تاکید می‌کند سیاست چندهمسری برای افزایش جمعیت بی‌فایده است و به مسئولان پیشنهاد می‌کند به جای افزایش باروری کل، مشکل ازدواج دیرهنگام و تاخیر در فرزندآوری را برطرف کنند.

چندین ماه است که شاهد تاکید دولت بر افزایش جمعیت و فرزند‌آوری هستیم. از همان زمان نیز مسئولان دولتی برنامه‌ها و سیاست‌های خود را برای تشویق به فرزند‌آوری اعلام کردند که از جمله آنها وزارت بهداشت بود. براساس اعلام وحیددستجردی، دراین زمینه حتی بودجه کنترل جمعیت از بودجه امسال این وزارتخانه نیز حذف شد. با توجه به بررسی‌های گسترده شما در این زمینه، آیا ما اکنون در وضعیت نگران‌کننده‌ای از نظر سالخوردگی جمعیت و فرزندآوری قرار داریم؟

ببینید، نگرانی که برای کاهش میزان موالید و باروری کل در جامعه مطرح می‌شود، در پی اعلام نگرانی عده‌ای است که موضوع را مطرح کرده و سریع نیز دنبال راه‌حل هستند، این در حالی است که وقتی مسئله‌ای مطرح می‌شود در ابتدا باید کارشناسی شده آن را بررسی کرد، سپس به دنبال راه‌حل بود. راه‌حل زمانی می‌تواند موثر باشد که زیر بناهایی که باعث به‌وجود آمدن آن شده، حل شوند که اگر حل نشوند چه بسا ممکن است معضل تشدید شود. درباره کاهش میزان باروری که مدتی است مورد تاکید قرار گرفته باید گفت که این اتفاق پدیده‌ای است که در مراحل گذار جمعیتی پیش می‌آید، کشورهای توسعه‌یافته نیز با این موضوع مواجه شده‌اند، اکنون نیز بسیاری از کشورهایی که در مسیر توسعه حرکت می‌کنند، باید این موضوع را تجربه کنند. زمانی‌که مرحله‌گذار جمعیتی پیش می‌آید با پدیده افزایش سن ازدواج، افزایش شهرنشینی و توسعه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی روبه‌رو می‌شویم. همه اینها باعث شده تا دختر و پسرها با پتانسیل بالاتری ازدواج کنند و بیشتر به دنبال کیفیت باشند، اگر قرار است بچه‌دار شوند با برنامه‌ریزی بچه‌دار می‌شوند. این پدیده در بیشتر کشورها پیش آمده و برای ما نیز اتفاق افتاده است.

یعنی کاهش باروری پدیده طبیعی است؟

من بارها گفته‌ام که اینها شاخص‌های توسعه هر کشوری است. ما نمی‌توانیم بگوییم که می‌خواهیم در منطقه از نظر آموزش عالی‌ رتبه اول را کسب کنیم اما میزان باروری‌مان روی عدد 6 و 7 فرزند باقی بماند. این مرحله، مرحله گذار دوم جمعیت است، در آخر مرحله اول گذار جمعیتی است که باروری روند پایینی به خود می‌گیرد. اکنون در بسیاری از کشورهای توسعه یافته میزان باروری به زیر جانشینی رسیده است، یعنی میزان موالید کمتر از میزان مرگ و میر عمومی است. این اتفاق هنوز در کشور ما رخ نداده است. ما هنوز با رشد منفی جمعیت رو‌به‌رو نیستیم.

وزیر بهداشت اخیرا اعلام کرده که 26/8‌‌درصد جمعیت کشور سالخورده هستند و این رقم تا سال 1430 به 22 تا 25 درصد می‌رسد.همه کشورها سالخوردگی را بالای 65 سال در نظر می‌گیرند اما ظاهرا این آمارها بر اساس 60 سال محاسبه شده است، اگر سالخوردگی را بالای 65 سال در نظر بگیریم، در حال حاضر حدود7/5 درصد ازجمعیت کشور سالخورده (65 ساله به بالا) هستند، ما هنوز به 7 درصد نرسیده‌ایم، سالمندی سه مرحله دارد، مرحله اول 7 تا 14 درصد، مرحله دوم 14 تا 21 درصد و مرحله سوم 21 درصد به بالاست. ما از سال 1400 به بعد به مرحله اول سالمندی می‌رسیم.

با توجه به صحبت‌‌های شما، بنابراین این اعلام نگرانی‌ها و سیاست گذاری‌ها در راستای افزایش جمعیت برای چیست؟

ببینید، شواهد نشان می‌دهد که میزان باروری در ایران کاهش یافته و به سطح 8/1 فرزند رسیده است. آمارها نشان می‌دهد در دهه 85 تا 90 ما با کاهش زیادی در این زمینه مواجه نبودیم، شاید یک دهم بوده است و در آن سطح ثابت مانده است، با این چنین روندی ما تا30، 40‌سال دیگر رشد منفی نخواهیم داشت. اما از نظر ما جمعیت‌شناسان، کشور با بحران جمعیتی مواجه نیست حتی ما در فرصت جمعیتی قرار داریم، بالای 70‌درصد جمعیت کشور در سن فعالیت هستند. اگر به این گروه توجه داشته باشیم همانند کشورهای آسیای جنوب شرقی که اوج توسعه اقتصادیشان در مرحله پنجره‌ای جمعیتی صورت گرفت ما نیز می‌توانیم به چنین رشدی برسیم. نباید فرصت را از دست داد ما حدود 30 سال در مرحله فرصت یا پنجره جمعیتی به سر خواهیم برد. لازم است که به این بخش از جمعیت رسیدگی کنیم، عده‌ای می‌گویند که اگر این روند ادامه پیدا کند جمعیت سالخورده می‌شود. چه کسانی سالخورده می‌شوند؟ همین گروهی که اکنون در سن فعالیت هستند سالخورده می‌شوند. اما نکته اینجاست که ما باید این گروه را توانمند کنیم، اگر به آنها اشتغال تام، آموزش کافی، سلامت و بهداشت کافی بدهیم، اینها در سالخوردگی خودشان را می‌توانند تامین کنند و وبال گردن دولت نمی‌شوند اگر اینها را رها کنیم صد درصد باید نگران این گروه باشیم. حتی مقام معظم رهبری نیز اعلام کرده‌اند که ما جمعیت با کیفیت می‌خواهیم. جمعیت با کیفیت یعنی افزایش امید زندگی توام با سلامت.

اخیرا تعدادی از نمایندگان سابق و فعلی مجلس شورای اسلامی صحبت‌هایی درباره چند همسری و افزایش فرزندآوری کرده‌اند، آنها معتقدند که برای چند همسری باید فرهنگ‌سازی شود تا میزان موالید نیز افزایش پیدا کند. به اعتقاد شما این اتفاق‌ چقدر می‌تواند در افزایش جمعیت تاثیر داشته باشد؟

ما باید ببینیم که میزان باروری چرا دارد کم می‌شود و آیا سیاست چند همسری می‌تواند یکی از راه‌حل‌ها باشد؟ بررسی‌های ما نشان داده که اینطور نیست، یعنی این اقدام راه‌حل مفیدی برای افزایش جمعیت نیست چون در محاسبه میزان باروری تعداد زنان در مخرج كسر قرار می‌گیرد و در جوامعی كه چند همسری رواج دارد میزان باروری پایین‌تر است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که یکی از دلایل کاهش باروری افزایش سن ازدواج است، وقتی سن ازدواج بالا می‌رود، دختری که دنبال ایده‌هایش است آیا زن دوم یک مرد می‌شود؟ قطعا نه. مطالعات ما نشان داده که میزان باروری کل را با زن می‌سنجند یعنی می‌گویند یک زن چند بچه به‌دنیا آورده است. یک مردی که سه همسر دارد و هر همسر دو فرزند دارد، میزان باروری کل روی همان دو فرزند باقی می‌ماند.این در حالی‌ است که باید میزان باروری را در یک زن افزایش داد. اکنون معضل ما آنهایی که ازدواج می‌کنند و بچه‌دار می‌شوند نیستند، معضل ما آنهایی هستند که دیر ازدواج می‌کنند، ما باید به سراغ کسانی برویم که دیر ازدواج می‌کنند یا ازدواج نمی‌کنند. اینها هستند که زیر بناهای اجتماع را تخریب می‌کنند، یکسری هم هستند که علاوه بر اینکه دیر ازدواج می‌کنند دیر نیز بچه‌دار می‌شوند. ما باید برویم سراغ خانواده و انسجام آن کار کنیم. ما باید ببینیم کاهش باروری متاثر از چه عواملی است که عمدتا شاخص‌های توسعه در این امر موثر است.

شما اشاره کردید که باید به سراغ افرادی رفت که دیر ازدواج می‌کنند، براساس بررسی‌های شما سن ازدواج از گذشته تاکنون چقدر تغییر کرده است؟

میانگین سن ازدواج شاخص کلی است که برای بدست آوردن آن، سن کسانی که در یک سال ازدواج می‌کنند را جمع کرده و تقسیم بر کل می‌کنند، بالطبع در این آمارگیری کسانی که در سن 15 سالگی و افرادی که در 30 سالگی ازدواج می‌کنند نیز در آمارها مدنظر قرار می‌گیرند، بنابراین هر چقدر این عدد بالاتر برود آن گروهی که دیرتر ازدواج می‌کند، سهم‌شان بیشتر می‌شود. میانگین سن ازدواج از قبل از انقلاب تا حال، از 20 سال به 4/23 سال برای دختران و برای پسران از حدود تقریبا 24 سال به 5/27 سال رسیده است. این آمارها نشان می‌دهد که هر 10 سال یک سال به سن ازدواج دختران و پسران اضافه شده است. در این آمار، آن افرادی که هنوز ازدواج نکرده‌اند لحاظ نشده اند، در این میان یکسری از دختران نیز هستند که به سن تجرد قطعی رسیده‌اند، آنها نیز در آمارها لحاظ نشده‌اند. بررسی‌های ما نشان می‌دهد احتمال انحلال خانواده‌ای که بچه ندارد، بیشتر است. موضوعی که باید به آن توجه کرد این است که پدیده طلاق در کشور در حال افزایش است، اینکه گفته می‌شود چند همسری منجر به افزایش جمعیت می‌شود، باید توجه داشت که ازدواج دوم، ممکن است ازدواج اول را به انحلال بکشاند، بنابراین لازم است موضوعات اجتماعی با نکته‌سنجی و دقت بررسی شود.اعلام می‌شود تا چند سال دیگر ما دیگر هرم جمعیتی نخواهیم داشت و این هرم تبدیل به استوانه می‌شود.ببینید استوانه جمعیتی بهترین مدل جمعیت است چرا که ساختار سنی در آن متوسط است و سرباری جمعیت به حداقل می‌رسد زمانی‌که جمعیت به شکل خمره‌ای باشد برای کشور خطرساز است، جمعیت در ایران شاید تا 100 سال دیگر نیز به شکل خمره‌ای درنمی‌آید.

پیش از این در دولت نهم طرح آتیه مهر برای تشویق به فرزندآوری اجرا شد، اما به گفته کارشناسان در مدتی که این طرح اجرا شد، میزان موالید رشدی نداشت، به اعتقاد شما سیاست‌های تشویقی از این دست، چقدر می‌تواند در افزایش تمایل افراد به فرزندآوری تاثیر داشته باشد؟

اجرای این طرح‌ها نباید هم منتهی به افزایش موالید شود، با جایزه و توبیخ‌ها نمی‌توان به نتیجه رسید. مسائل اجتماعی با جایزه و توبیخ جواب نمی‌دهد. ما وقتی می‌گوییم میزان باروری پایین آمده، باید ببینیم در کدام گروه پایین آمده است. باید همان گروه را تشویق و ترغیب به باروری کنیم. اگر قرار باشد که کلی عمل کنیم باروری در میان گروهی که مشکل اقتصادی دارند، بالا می‌رود، ما عنوان این اقدام را «سیاست‌های هوشمند باروری» گذاشته‌ایم. یعنی باید به سراغ طبقه تحصیلکرده و مرفه برویم که بچه ندارند یا بچه‌ آنها کم است. باید روی استان‌هایی که باروریش کم شده کار کنیم.

در حال حاضر باروری در کدام استان‌‌‌ها کم و زیاد است؟

بر اساس بررسی‌های سال 85، باروری کل در کشور 88/1 بوده است. آمارهای جدید بر 8/1 تاکید کرده است. بنا بر برآوردهای انجام شده در سال 85، کمترین میزان باروری در استان گیلان با 4/1 فرزند در مقابل یک مادر و بیشترین نیز با 5/3 در استان سیستان و بلوچستان بوده است. سهم استان تهران 6/1 فرزند برای هر مادر است.

میزان ایده‌آل باروری چقدر است؟

برای اینکه هرم جمعیتی به هم نخورد و شکل ایده‌آلش حفظ شود، 1/2 فرزند در مقابل هر یک مادر است، یعنی هر مادری با یک دختر باید جایگزین شود.

از چه سالی وارد این مرحله شدیم؟

ما از سال 1346 که سیاست‌های تنظیم خانواده در رژیم گذشته شروع شد میزان باروری در کشور از حدود 7 فرزند به 5/6 فرزند در مقطع انقلاب رسید. بعد از انقلاب در دهه 60 مجددا این میزان به 7 فرزند رسید که در این دهه سیاست‌های تنظیم خانواده اعمال شد، در سال 72 به 4 فرزند، در سال 75 به 3 فرزند و در سال 85 به 8/1 رسید که عمده کاهش میزان باروری در فاصله زمانی سال‌های 75 تا 85 بود، از آن زمان تاکنون دیگر کاهش چندانی نداشتیم.

سن باروری در کشور چقدر است؟

ما معمولا می‌گوییم سن باروری زنان 15 تا 49 سال است، یعنی زنان می‌توانند در این فاصله بارور شوند اما از نظر پزشکی بهترین سن فرزند‌آوری 20 تا 34 سال است که 20 تا 29 سال نیز ایده‌آل به شمار می‌رود، باروری زیر 20 سال و بالای 35 سال برای مادر و فرزند خطرساز است.

در این 10 سال یا 14 سال سن باروری، یک زن چه تعداد فرزند می‌تواند به‌دنیا آورد؟

از نظر پزشکی بین هر دو فرزند باید سه سال فاصله گذاشت، بنابراین اگر دختری در 20 سالگی ازدواج کند می‌تواند. 4 تا 5 فرزند به‌دنیا آورد، اما این اتفاق مشروط بر این است که در همان سن ازدواج کرده، هر سه سال بچه آورده باشد و روش‌های پیشگیری از بارداری را در پیش نگرفته باشد، معمولا زنانی که دیر ازدواج می‌کنند وسواس‌شان برای بارداری بیشتر است و سعی می‌کنند که با مطالعه فرزند‌دار شوند از این رو تعداد فرزندشان کم است، یعنی یا یک فرزند یا در نهایت دو فرزند خواهند داشت.

به نظر شما حذف سیاست‌های کنترل موالید نگران کننده نیست؟

به نظر من همین برنامه‌ای که وزیر بهداشت اعلام کرده و قرار است برنامه‌ها روی بهداشت مادر و کودک تمرکز پیدا کند خود اتفاق خوبی است، یعنی اگر باروری برای مادر خطرناک باشد مورد حمایت قرار می‌گیرد، در همین برنامه سیاست‌ها کنترل جمعیت نیز لحاظ می‌شود.اگر هدف ما سیاست‌های هوشمند باروری باشد، ‌باید برنامه تنظیم خانواده نیز هوشمند اعمال شود.

سیاست‌گذاری‌ها برای افزایش جمعیت اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟

خوشبختانه این موضوع به مجلس شورای اسلامی محول شده تا کار کارشناسی روی آن انجام شود، این اتفاق باعث می‌شود تا از اتخاذ تصمیمات عجولانه جلوگیری شود. فعلا مجلس جلسات متعددی در این زمینه برگزار کرده تا مشخص شود که به‌طور کلی ما با این مسئله مواجه هستیم یا خیر و سپس سیاست‌های زیربنایی اتخاذ شود.