در یک تقسیم‌بندی کلی، گردشگری پس از صنعت نفت و خودروسازی در رتبه سوم مهم‌ترین منابع درآمدزای جهان قرار دارد.

بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) سهم صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی (GDP) جهان حدود 10 درصد در سال 2017 است که این میزان در کشورهایی چون ایتالیا و فرانسه 15 درصد است. بر اساس آمارها، در سال 2016 در مجموع به‌طور مستقیم بیش از 108 میلیون نفر در بخش گردشگری سطح جهان شاغل بوده‌اند که اگر مشاغل غیرمستقیم را نیز به این میزان اضافه کنیم، تعداد شاغلان به 292 میلیون نفر می‌رسد.

در مجموع سهم گردشگری از اشتغال جهان (مستقیم و غیرمستقیم) 9.7 درصد است که نشان از اهمیت این بخش در آینده اقتصادی جهان دارد. آن‌چنانکه در گزارش سازمان گردشگری آمده است ایران به لحاظ ظرفیت‌های گردشگری جزء 10 کشور اول دنیاست که دارای 23 هزار اثر ملی ثبت‌شده، 19 اثر ثبت‌شده در یونسکو، 202 اثر ثبت‌شده زیست‌محیطی و... است. با وجود این‌ بخش گردشگری جایگاه قابل قبولی در اقتصاد کشور ندارد. در این مورد می‌توان به وضعیت درآمدی بخش گردشگری رقیب ایران یعنی کشور ترکیه اشاره کرد که نسبت به ایران پیشرفت چشمگیری داشته است.

به گزارش فرهیختگان، بر اساس گزارش جدید وزارت گردشگری این کشور، درآمد صنعت گردشگری ترکیه در سال ۲۰۱۷ میلادی نسبت به سال قبل با افزایش 20 درصدی به ۲۶ میلیارد دلار رسیده است. درآمد 26 میلیاردی ترکیه در حالی است که میزان درآمد گردشگری ایران در بهترین حالت سال‌های اخیر بنابر اذعان خبرگزاری جمهوری اسلامی - ایرنا- (سال 95) هشت میلیارد دلار بوده است. این مقایسه زمانی غم‌انگیز می‌شود که بدانیم درآمد ارزی فروش نفت خام ایران در سال 95 حدود 33 میلیارد و 800 میلیون دلار یعنی تقریبا هشت میلیارد دلار بیشتر از درآمد گردشگری ترکیه است.

5 میلیون گردشگر هم نیامد

معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اوایل تیر امسال متعهد شده بود «سند راهبردی توسعه گردشگری» را یک ماه دیگر روی میز دولت بگذارد. با این ‌حال تا امروز که بیش از هفت ماه از این وعده مرتضی رحمانی موحد می‌گذرد، هنوز هیچ خبری از مفاد و برنامه‌های این سند منتشر نشده است.

اما وضعیت گردشگری در اسناد بالادستی نیز چندان مشخص نیست تا جایی که در سند چشم‌انداز توسعه بخش میراث فرهنگی و گردشگری کشور ایران (1384 تا 1404) که در سال 83 تهیه ‌شده است، واقعیت‌های بخش گردشگری هیچ سنخیتی با طراحی این سند ندارد.

این سند با در نظر گرفتن حدود 700 هزار نفر رقم پایه گردشگر ورودی به ایران در سال 83، برآورد می‌کند که ایران تا سال 1404 یک درصد گردشگران بین‌المللی (حدود 20 میلیون نفر) را برای خود جذب خواهد کرد، به‌گونه‌ای که درآمد بخش گردشگری ایران در سال 1404 سالانه قریب به 25 میلیارد دلار خواهد رسید. آمارها نشان می‌دهد سند چشم‌انداز بخش گردشگری با وضعیت فعلی این بخش فاصله بسیار نجومی دارد، به‌طوری‌که تعداد گردشگران بین‌المللی واردشده به ایران (بر اساس آخرین آمار منتشرشده سازمان گردشگری) از حدود دو میلیون و صد هزار نفر (2,171,699) در سال 86 به حدود چهار میلیون و نهصدهزار نفر (4,901,083 نفر) در سال 95 رسیده است. در طول این مدت بیشترین افزایش گردشگران ورودی به کشور مربوط به سال 88 با 37.35 درصد و سال 91 با 23.57 درصد بوده است. بر این اساس تعداد گردشگران بین‌المللی واردشده به کشور از دو میلیون و 272 هزار نفر در سال 88 به چهار میلیون و هفتاد هزار نفر در سال پایانی دولت احمدی‌نژاد (91) رسیده است.

با آمدن دولت روحانی که شعارش گشایش اقتصادی از طریق حل مسائل هسته‌ای و توافق برجام بود، گمان می‌رفت که بخش گردشگری با رفع تحریم‌ها و توافق برجام جایگاه از دست‌ رفته خود را در اقتصاد کشور بازخواهد یافت، چنانکه شخص حسن روحانی نیز در دوره تبلیغات انتخاباتی معتقد بود دولت وی می‌تواند با برنامه‌ریزی درست و علمی، بخش گردشگری کشور را به جایگاه واقعی خود در سطح بین‌الملل برساند.

حسن روحانی 15 خرداد 92 تقریبا 9 روز قبل از انتخابات در گفت‌وگوی مستقیم با مردم (در تلویزیون) بعد از نکوهش بی‌برنامگی‌ها، می‌گوید: «من یک نکته‌ بسیار ساده بگویم، ما سه میلیون و 300 هزار بیکار داریم و اگر در سال 10 میلیون توریست وارد کشور شود، 13.6 میلیارد دلار درآمد ارزی و چهار میلیون اشتغال درست می‌شود، یعنی با یک برنامه‌ریزی صحیح در یک مساله اقتصادی و اجتماعی ما می‌توانیم بیکاری را حل کنیم.»

این سخنان حسن روحانی امیدهای تازه‌ای در دل فعالان بخش گردشگری ایجاد کرد. با این‌حال آنچه اتفاق افتاد، توسعه مورد انتظار فعالان و کارشناسان بخش گردشگری نبود. چنانکه در دولت روحانی بیشترین رشد گردشگران ورودی به کشور در سال 92 با رشد 17.97 درصد اتفاق افتاد و برخلاف انتظارها رشد گردشگران ورودی در دو سال اخیر منفی بوده است.

بر این اساس رشد گردشگران بین‌المللی در سال 95 حدود (5.40- درصد) و رشد پنج‌ماهه سال جاری نسبت به مدت مشابه سال گذشته (1.08- درصد) بوده است. جدول پایانی تعداد گردشگران بین‌المللی واردشده به ایران در 10 ساله اخیر را نشان می‌دهد که بر اساس آن، تعداد گردشگران از چهار میلیون و 70 هزار نفر در سال 91 به پنج میلیون و 181 هزار نفر در سال 94 رسیده که این روند با کاهش 5.40 درصدی در سال 95 به چهار میلیون و نه‌صد هزار نفر رسیده است. همچنین در پنج ماهه سال جاری تعداد دو میلیون و ۱۵۹ هزار نفر گردشگر بین‌المللی به ایران واردشده‌اند که این میزان با کاهش بیش از 23 هزار و 500 نفری نسبت به مدت مشابه سال ۹۴ روبه‌رو بوده است.

مرور آمارهای مربوط به تعداد گردشگران بین‌المللی واردشده به ایران نشان می‌دهد برخلاف وعده‌های رئیس دولت‌های یازدهم و و دوازدهم و اهداف کمّی سند چشم‌انداز، بخش گردشگری ایران جایگاه واقعی خود را به دست نیاورده است و با عدم تحقق برنامه‌های پیش‌بینی‌شده به نظر می‌رسد با ادامه شرایط فعلی در این بخش، بسیاری از فرصت‌های تاریخی صنعت گردشگری به‌سرعت از دست خواهد رفت و با وجود «خوش‌خیالی‌های پفکی» آینده چندان درخشانی برای این بخش در انتظار نیست.

گردشگری حلال را هم از دست دادیم

بر اساس آمارهای بین‌المللی در حال حاضر بیش از 1.5 میلیارد نفر جمعیت مسلمان در سراسر جهان زندگی می‌کنند که خود ظرفیت عظیمی را برای مبادلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌ویژه برای کشورهای اسلامی فراهم ساخته است که علاوه‌بر کشورهای اسلامی، فرصت‌های تبادل اقتصادی و از جمله در زمینه گردشگری با این جمیعت، توجه غول‌های اقتصادی آسیا (چون چین، ژاپن، کره جنوبی) و اروپا (آلمان، انگلیس و اسپانیا و... ) را نیز به خود جلب کرده است. سازمان جهانی جهانگردی، گردشگری حلال را محصول جدیدی از صنعت گردشگری تعریف می‌کند که بر اساس آن مسلمانان در سفرهای خود قادرند علاوه‌بر برنامه‌های ویژه تفریحی و گردشی، بدون محدودیت بتوانند آداب شرعی خود را نیز ‌به‌جا آورند (وجود غذاهای حلال، فعالیت هتل‌های بدون سرو مشروبات الکلی، تفکیک مکان‌هایی مانند استخر شنا به بخش مردانه و زنانه و... ). برخلاف این تعریف، تصور عمومی در کشورمان از گردشگری حلال، محدود به سفرهای زیارتی است که شاید این امر در از دست دادن فرصت‌های جذب صدها هزار گردشگر مسلمان غیرشیعی که به دنبال بازارها و مکان‌های حلال هستند، تاثیر منفی گذاشته است.

بر اساس آمارهای سازمان جهانی گردشگری، مخارج سفرهای مسلمانان از حدود 10 میلیارد دلار در سال 2010 به 169 میلیارد دلار در سال 2016 رسیده است که این میزان در سال 2022 به 383 میلیارد دلار خواهد رسید. با این‌حال بخش گردشگری ایران سهم چندانی از این بازار ندارد، چنانکه بر اساس اظهارات مسئولان سازمان گردشگری، درآمد ایران از گردشگری حلال در سال گذشته 3.7 میلیارد دلار بوده است که این میزان فقط سه درصد از درآمدهای بخش گردشگری حلال جهان است.

بررسی گزارش‌های سالانه گردشگری حلال، ایران در بین کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی و سایر اعضا در گزارش سال 2013 در رتبه 16 جذاب‌ترین مقاصد گردشگری حلال برای مسلمانان بوده است که در گزارش سال 2015 به رتبه 13، در گزارش سال 2016 به رتبه 15 و در گزارش سال 2017 به رتبه 10 رسیده بود؛ اما گزارش اخیر «وضعیت اقتصاد اسلامی جهان» نشان می‌دهد ایران در حال حاضر جزء لیست 10 کشور برتر گردشگری حلال نیست. بر پایه این گزارش، کشورهای مالزی، امارات، ترکیه، اندونزی، تایلند، عربستان سعودی، تونس، مالدیو، قطر و اردن 10 کشور برتر مقصد گردشگری مسلمان هستند که در این ‌بین رتبه کشورهای مالدیو، تونس و تایلند به‌طور چشمگیری بهبود یافته و پیشرفت آنها بازار گردشگری ایران را عقب رانده است.